O‘zbekiston tarixi

Аҳмедов
 
Б
.
 
Тарихдан
сабоқлар
. – 
Т
., 1994. – 332–334-
б
. 
99

---

Turkmanistonning janubi, Eronning shimoliy Saraxs tumani, Orol bo‘ylari va 
Mang‘ishloqqacha kengaytirdi.
Buxoro hukmdorlaridan Xivani bo‘ysundirish uchun 1536 yilda 
Ubaydullaxon, 1575 yilda Abdullaxon harakat qildi, lekin bo‘ysundira 
olmadi. Abdullaxon vafotidan (1598) so‘ng, Xiva xonligi uzil-kesil mustaqil 
bo‘ldi.
XVI–XVIII asrlarda Xiva xonligida feodal tarqoqlik hukm surdi. Har bir 
shahzoda o‘z mulkida mustaqil boshqaruvga ega edi. Arab Muhammad 
(1602–1623), Asfandiyor (1623–1643) davrida bunday holat yanada 
kuchaydi. Xonlik hududiga qozoqlar, Ural kazaklari, qalmiqlar va Buxoro 
lashkarlari bir necha bor bostirib kirdilar. Abulg‘ozi Bahodirxon (1643–
1663)
 
va uning O‘g‘li Anusha davrida (1663–1687) Xiva xoni, yirik tarixchi 
olim va tabib Buxoroga bir necha bor hujumlar uyushtirdi. XVIII asrda ham 
xonlikda vaziyat og‘irligicha qolaverdi. Ayniqsa, Shohniyoz (1688–1702) va 
undan keyin hukmronlik qilgan Arab Muhammadxon II (1702–1714) davrida 
sultonlar o‘rtasida taxt uchun kurash to‘xtamadi. 1715 yilda Xiva xonligi 
taxtiga Sherg‘ozi o‘tirdi. Feodal mojarolar natijasida davlatning ichki ahvoli 
yomonlashib bordi. Bu davrda qo‘shni davlatlarning Xiva xonligi ichki 
ishlariga aralashuvi kuchaydi. Petr I Xiva xonligini bosib olish maqsadida 
1715–1717 yillarda Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida katta ekspeditsiya 
yubordi. Lekin Xiva lashkarlari ustalik bilan harakat qilib, rus qo‘shinlarini 
mag‘lubiyatga uchratdi. Shundan keyin ham qo‘shni davlatlarning Xiva 
xonligi ichki ishlariga aralashuvi davom etaverdi. 1728 yili Sherg‘ozixon 
o‘ldiriladi va Xivaning nufuzli ayonlari taklifiga binoan taxtga qozoq 
sultonlaridan biri Elbars (1728–1740) o‘tiradi.
Elbarsxon II davrida Xuroson, Afg‘oniston va Hindistonga harbiy 
yurishlar qilindi. Shu davrda Eron hukmdori Nodirshoh Xivaga qarshi urush 
boshladi. Elbarsxon II o‘ldirilib, Xiva xonligi Eronga bo‘ysundirildi. Bir 
yildan so‘ng, 1741 yilda Xivada Eronga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilib, 
xonlikning mustaqilligi tiklandi. 1747 yilda qozoq sultonlaridan biri Qoyim 
(Kaip, 1747–1757) xon deb e’lon qilindi.
1763 yilga kelib Xiva xonligida yangi sulola – qo‘ng‘irot qabilasi 
vakillarining hukmronligi boshlandi. Muhammad Amin inoq (1763–1790) 
1770 yilda turkmanlarning, 1782 yilda buxoroliklarning hujumlarini daf etdi. 
1804 yilda Xivada qo‘ng‘irotlar sulolasi amalda emas, rasmiy ravishda 
hukmron bo‘lib oldi. Eltuzarxon (1804–1806) va uning ukasi Muhammad 
Rahimxon I (1806–1825) hukmronligi davrida Xiva xonligining nufuzi 
oshdi, uning birlashish jarayoni tugallandi. 1811 yilda Orol bo‘ylari, ko‘p 
o‘tmay qoraqalpoqlar, 1822 yilda Marv va uning atrofidagi turkmanlar 
bo‘ysundirildi.
Muhammad Rahimxon I davlatni boshqarish uchun devon (vazirlik) 
tashkil qildi, soliq tizimini isloh qilib, bojxona va zarbxona tashkil etdi, oltin 
va kumush tangalar chiqardi. Uning o‘g‘li Olloqulixon (1825–1842) davrida 
xonlik yerlari Sirdaryoning Orolga quyilishi joyidan Turkmanistonning 
Kushkagacha bo‘lgan hududlarigacha kengaydi. Natijada Eron bilan 
munosabatlar yomonlashdi. Undan keyingi xonlar, ayniqsa, Muhammad 
100

---

Aminxon (1845–1855) va Sayyid Muhammadxon (1855-1864)lar 
turkmanlarga qarshi va Xurosonni egallash maqsadida bir necha marta 
yurishlar qildilar. Xiva taxtida eng ko‘p o‘tirgan hukmdorlardan biri 
Muhammad Rahimxon II (1864–1910) bo‘lib, uning davrida Xiva xonligi 
Rossiya imperiyasiga qaram bo‘lib qoldi.
XVIII asr boshlarida Buxoro xonligida ro‘y bergan siyosiy va iqtisodiy 
tushkunlik oqibatida markaziy hokimiyat zaiflashib bordi. Xonlik tasarrufiga 
kiritilgan yerlarda, ayniqsa, Farg‘onada mustaqillikka intilish kuchayib ketdi. 
Natijada Farg‘ona alohida o‘lka bo‘lib, xonlikdan ajralib chiqdi
1
. Xon 
avlodlari o‘rtasidagi kurash tufayli hokimiyat o‘zbeklarning Ming urug‘idan 
chiqqan Erdonabiy qo‘liga o‘tadi. Ko‘p o‘tmay, Shohruhbiy hokimiyatni 
qo‘lga olib, 1710 yilda Qo‘qon xonligiga asos soldi. Qisqa vaqt ichida 
Farg‘onadan tashqari, xonlik hududiga Sirdaryo havzasi, Yettisuvning bir 
qismi qo‘shib olindi.
Abdurahimbiy (1721–1733) 1732 yilda davlat poytaxtini Tepaqo‘rg‘on 
qal’asidan hozirgi Qo‘qon shahri o‘rniga ko‘chirdi. Abdurahimbiy davrida 
xonlik yerlari kengayib, Farg‘onada kuchli davlat vujudga keldi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Erdonabiy (1751–1762) va Norbo‘tabiy 
(1763–1798) hukmronligi davrida Farg‘onani birlashtirish yakunlandi. Bir 
necha marta Qo‘qon hukmdori Norbo‘tabiy Toshkentga qarashli yerlarni 
bo‘ysundirishga harakat qildi. Lekin muvaffaqiyat qozonolmadi. 
Norbo‘tabiyning o‘g‘li va vorisi Olimxon (1798–1809) davrida xonlik yerlari 
kengayib, uning siyosiy va iqtisodiy mavqei o‘sdi. Xonlikda harbiy islohot 
o‘tkazildi. Ohangaron, Toshkent, Chimkent va Turkiston viloyatlari xonlikka 
qo‘shib olindi.
1805 yildan Farg‘ona davlati rasman 
Qo‘qon xonligi 
deb e’lon qilindi
2
va 
Olimbek o‘ziga xon unvonini oldi. 1809 yilda xonlik taxtiga Umarxon 
(1809–1822) o‘tirdi. Umarxon hukmronligi davrida bo‘ysunmay qo‘ygan 
Turkiston, Chimkent, Sayram va Avliyoota egallandi. Jizzax, O‘ratepa va 
boshqa joylar uchun Qo‘qon xonlari Buxoro amirligi bilan beto‘xtov urushlar 
olib bordi. Muhammad Alixon (1822–1842) Sharqiy Turkiston bilan 
iqtisodiy va siyosiy aloqalarni kuchaytirishga harakat qildi. Xonlik 
chegaralarini kengaytirib, Qorategin, Ko‘lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz va 
Matcho viloyatlarini bosib oldi. Chegaralarni mustahkamlash maqsadida 
Pishpak, To‘qmoq, Kushka, Avliyoota va boshqa harbiy istehkomlar qurildi.
Muhammad Alixon boshqaruvining so‘nggi yillarida Qo‘qonda xon 
hokimiyatiga qarshi Nasrulloxon 1839 va 1841–1842 yillarda Qo‘qon 
xonligiga bostirib kirib, Toshkent, Xo‘jand, O‘ratepa va boshqa joylarni 
egallab oldi. 1842 yilda Qo‘qonga hujum qilib Muhammad Alixon, 
Mohlaroyim (Nodirabegim) va boshqa ko‘p odamlarni qatl ettirdi. Qo‘qonga 
Buxoro tarafidan noib tayinlandi, lekin ko‘p o‘tmay qo‘qonliklar qo‘zg‘olon 
ko‘tarib, buxoroliklar hukmronligini ag‘darib tashladilar. 1842 yilda 
Olimxonning jiyani Sherali xon qilib ko‘tarildi. Bu vaqtda qo‘ldan chiqib 
ketgan Toshkent yerlari, Qurama, Xo‘jand va boshqa viloyatlar qaytadan 
1
История
Узбекистана
. 
Т
. 3. – 
Т
., 1993. – 
С
. 205–207. 
2
O‘sha manba. 
101

---

xonlik tasarrufiga kiritildi. Bu davrda Farg‘onada qipchoqlar qo‘zg‘olon 
ko‘tarib, Qo‘qonni egalladilar va Musulmonqul bosh qo‘mondon qilib 
tayinlandi. Sheralixonning siyosatidan norozi o‘zbek beklari uni o‘ldirdilar, 
taxtga Olimxonning o‘g‘li Murodxon qo‘yildi. Sheralixondan keyin xonlikda 
taxt uchun kurash avjiga mindi. Yosh hukmdor Murodxon ham o‘ldirilib, 
uning o‘rniga taxtga Musulmonqul qipchoq tomonidan Sheralixonning o‘g‘li 
Xudoyorxon o‘tqazildi.
Xudoyorxon uch marotaba taxtga o‘tirdi
1
. Birinchi marta (1845–1858) 
nomigagina xon bo‘lib, hokimiyatni qaynotasi Musulmonqul boshqardi. 
Xudoyorxon ikkinchi marta 1862–1863 yillarda, uchinchi marta 1865–1875 
yillarda xonlik qildi. Xudoyorxon hukmronligi davrida tinimsiz ichki nizolar, 
Buxoro amirligi bilan olib borilgan urushlar, xalq g‘alayonlari Qo‘qon 
xonligini inqirozga olib keldi.
Shunday qilib, Rossiya istilosi arafasida O‘rta Osiyoning uchta o‘zbek 
xonligi o‘rtasidagi feodal urushlar, etnik nizolar, taxt talashishlar Rossiya 
imperiyasi tomonidan bu uchala mustaqil o‘zbek davlatlarini bosib olib, 
mustamlakaga aylantirishga qulay imkoniyat yaratdi.