O‘zbekiston tarixi

.
 
Сочинения
. 
Т
. 2. 
Ч
. 2. – 
М
., 1964. – 
С
. 37.
72

---

Akademik Bartoldning e’tirof etishicha, 1360–1370 yillarda Amir Temur 
harbiy ish bilan tinmay shug‘ullangan.
Amir Temur tarqoq feodal davlatlar o‘rtasida bo‘lib turadigan urush-
janjallar tufayli o‘z Vatani mehnatkash ommasining azob chekayotganini, 
buning ustiga mo‘g‘ul bosqinchilarining ko‘rsatayotgan kulfatlarini ko‘rib, 
bunga befarq qaray olmadi.
Amir Temur mo‘g‘ul hoqoni Tug‘luq Temurga qarshi chiqish, kurash olib 
borish foydasiz ekanligiga to‘la ishonch hosil qilib, uning xizmatiga kiradi va 
o‘zining to‘g‘ri maslahatlari bilan uning ishonchini qozonadi. Tug‘luq Temur 25 
yoshli Sohibqironga ishonch bildirib, uni Hoji Barlos o‘rniga Shahrisabz 
tumaniga hokim qilib tayinlaydi. Bartoldning ta’kidlashicha, “Amir Temur 
Tug‘luq Temurning yordami bilan Shahrisabz va Qarshi begi bo‘ldi
1
.
Sohibqiron o‘z hukmronligini shu tariqa boshladi. U o‘zi hukmdor 
bo‘lgan mamlakatning mavqeini mustahkamlash chora-tadbirlarini ko‘rishga 
kirishdi. 1361 yildan boshlab Qozog‘onning nevarasi, Xuroson va Eronning 
hukmdori amir Husayn bilan yaxshi munosabat o‘rnatdi.
Amir Temur saksoninchi yillargacha Movarounnahrda tarqoq xonliklar 
o‘rniga mustaqil, kuchli markazlashgan davlat tuzish yo‘lida astoydil 
kurashdi. Bu mamlakatni birlashtirishdan manfaatdor turk va tojik 
zodagonlari bilan birga, o‘zboshimcha feodallarga, ya’ni markazlashish va 
birlashishga zid harakatlarga, mamlakatni tarqoq saqlashga intiluvchilarga, 
o‘zaro urush va janjalga undovchilarga qarshi kurash olib bordi.
Buni shu narsa ham tasdiqlaydiki, 1361–1365 yillarda ikki amir 
o‘rtasidagi aloqa yanada mustahkamlandi. Shu tariqa, ular Movarounnahrda 
muhim kuchga aylandilar. Ular bunda o‘z manfaatlari nuqtai nazaridan 
harakat qilganlar, albatta. Tug‘luq Temur vafot etganidan so‘ng, 
Movarounnahrdan haydalgan uning o‘g‘li Ilyosxo‘ja 1365 yilda katta qo‘shin 
to‘plab Movarounnahrga yurish boshlaydi. Buni payqagan Husayn va Temur 
Ilyosxo‘jaga qarshi qo‘shin to‘playdi. Chinoz bilan Toshkent oralig‘ida katta 
jang bo‘ladi. Shiddatli jang ketayotgan davrda kuchli jala yoqqani uchun 
ham tarixda bu “loy jangi” yoki “jangi loy” deb ataladi.
Bu jangda Temur qo‘shini jiddiy muvaffaqiyatga erishgan bir paytda, 
amir Husayn jangchilari qat’iyatsizlik ko‘rsatib, Ilyosxo‘ja qo‘shinlarining 
g‘olib chiqishiga sabab bo‘ldi (Amir Husaynga bo‘ysungan Temur unga 
dadilroq harakat qilish zarurligini aytadi. Urushda Ilyosxo‘ja qo‘shinlarining 
qo‘li baland kelib, ayniqsa, amir Husayn juda katta zarar ko‘radi. U Temur 
bilan o‘z qo‘shinlarining qolganini olib chiqib, chekinishga majbur bo‘ladi). 
Amir Temur va Amir Husayn avval Samarqandga chekinib, so‘ng Amudaryo 
sohillariga yashirinadilar. Bu esa Ilyosxo‘ja boshliq mo‘g‘ul qo‘shinlarining 
Samarqand tomon harbiy yurishini yanada davom ettirishga imkoniyat 
tug‘dirardi.
Dushmandan qutulish uchun Samarqandda devor ham, qal’a ham yo‘q 
edi. Amir Husayn bu yerda harbiy qism ham, harbiy boshliqlar ham 
qoldirmagandi. Shahar aholisi Ilyosxo‘janing bosqinchilik harakatini bartaraf 
etishga kirishdi. Shahar aholisini mo‘g‘ul bosqinchilaridan saqlab qolish, 
1
Аҳмедов
 
А
. 
Амир
Темур
ҳақида
ҳақиқат
// 
Сомон
йўли
. – 
Т
., 1992. – 27-
б
.
73

---

shaharni himoya qilishga kuch topildi. Bu kuch sarbadorlarning‘ kattagina 
bir guruhi edi. Ular shahar aholisini mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi kurashga 
chaqirdilar. Xalq ommasining mo‘g‘ul istilochilariga, mahalliy yer 
egalarining haddan ortiq jabru-zulmlariga qarshi kuchli noroziligi tarixda 
“sarbadorlar” deb nom olgan qudratli ozodlik harakatining boshlanishiga 
sabab bo‘ldi.
Bu harakat XIV asrning 30-yillarida butun Xurosonda boshlanib, O‘rta 
Osiyoga yoyilgan edi. Ular mo‘g‘ullarga bo‘ysunib yashagandan ko‘ra, 
dorda osilib o‘lgan afzal derdilar. Ularning rahbarlari Samarqand 
madrasalarining birida tahsil ko‘ruvchi Mavlonzoda va sobiq paxta 
savalovchi Abu Bakr Kalaviy edilar. Mavlonzoda Jome masjidiga to‘plangan 
10 mingga yaqin aholiga murojaat qilib, islom va xalqni mo‘g‘ullardan 
saqlab qolish, himoya qilishga da’vat etdi. Sarbadorlarni shahar aholisi, 
madrasalar talabalari, yoshlar, hunarmandlar, shahardan tashqarida 
yashaydigan dehqonlar va o‘rta yer egalari qo‘llab-quvvatladilar. Ular 
Samarqand mudofaasini muvaffaqiyatli himoya qilib, mo‘g‘ullarning 
bosqinchilik harakatlarini bartaraf etishga muvaffaq bo‘ldilar. Ilyosxo‘ja ikki 
ming nafar jangchisidan ajralib, avval Samarqandni, so‘ngra 
Movarounnahrni tashlab chiqib ketishga majbur bo‘ldi
1
.
Mo‘g‘ullar ustidan erishilgan g‘alaba agar xalqqa jasur, qobiliyatli, 
ishonchli, o‘z so‘zi ustidan chiqish uchun astoydil harakat qiladigan rahbar 
bo‘lsa, juda ko‘p ishlar qilish mumkinligini ko‘rsatdi. Shunday qilib, 
sarbadorlar harakati tarixda yorqin sahifalarga ega bo‘lib, uning ildizi xalq 
hayotiga, XIV asrning ikkinchi yarmida Movarounnahr ijtimoiy-siyosiy 
hayotiga bevosita bog‘liqdir.
Temur qishni Keshda (Shahrisabz), amir Husayn Amudaryo sohillarida 
o‘tkazayotganlarida sarbadorlarning mo‘g‘ul istilochilari ustidan erishgan 
g‘alabalarini eshitib, Samarqandga yo‘l oladilar. Samarqand yaqinidagi 
Konigil degan joyda to‘xtaydilar va sarbadorlarning erishgan g‘alabalarini 
go‘yo ma’qullab, bu harakatning faollarini yig‘ib, ziyofat beradilar va 
ertasiga ularni qirib tashlaydilar. Temurning himoyasida Mavlonzoda omon 
qoldi.
Shunday qilib, Amir Husayn bilan Temur Samarqandni yana qo‘lga 
kiritdilar. Bu voqea 1366 yil bahorining oxirida yuz berdi. Shu bilan birga, 
ikki amir o‘rtasidagi ixtiloflar tobora kuchaya bordi. Bu ixtilof o‘lja 
masalasida ham edi. Ta’kidlash o‘rinliki, “jangi loy”da katta talofat ko‘rgan 
Amir Husayn amaldorlardan to‘lashi lozim bo‘lgan o‘lponlarni qat’iy talab 
qilganda, ularga Temur yordamga keldi. Bu Temurning harbiy boshliqlar 
o‘rtasidagi obro‘sini oshirib yubordi.
60-yillar oxirida Husayn o‘ziga qarashli Balx shahrini mustahkamlab, 
istehkomlar qurishga kirishdi. Shaharning devorlarini tiklatdi va qurol-
yarog‘ni ko‘paytira boshladi. Temur bu harakatlarning o‘ziga qarshi 
qaratilganini yaxshi anglagandi. Shuning uchun Temur oldinroq harakat 
qilib, 1370 yilda unga hujum qildi va Balx shahrini egalladi. Balxni qamal 
1