O’zbekiston tarixi kafedrasi о‘zbekiston tarixi fanidan

Birinchidan, eski ma‘muriy-buyruqbozlik tizimini, unga muvofiq bo`lgan hokimiyat va boshqaruv organlarini tugatish;
Ikkinchidan, yangi davlatchilikning siyosiy-huquqiy, konstitutsiyaviy asoslarini yaratish;
Uchinchidan, Konstitutsiya va qonunlarda ko`rsatilgandek ijtimoiy munosabatlarning yangi tizimini ham markazdagi, ham joylardagi davlat hokimiyati organlarining yangi tizimini mustahkamlab qo`yish.
Yangi o`zbek davlatchiliigining qaror topish jarayoni ham tashqi, ham ichki murakkab sharoitlarda ro`y berdi.
Ichki siyosatimizda biz bir-biriga bog’liq ikki vazifani hal qilishimiz lozim edi. Bu :
Yangi davlatchilikni barpo etishi;
Keng ko`lamli siyosiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish;
Yangi mustaqil davlatlarda islohotlarni amalga oshirish shuni ko`rsatmoqdagi, bozor islohatlarini ro‘yobga chiqarish iqtisodiyotda tanazzulga, aholining ko`pchilikqismi turmush sharoitining pasayishiga olib keldi. Bu jamiyatda ijtimoiy keskinlikning kuchayishiga sabab bo`lishi mumkin.
Yangi davlatchiligimizni. Ko`pishlar ibtidosidan boshlash; tashqi siyosat faoliyat bobida yetarli tajribaga ega bo`lmagan holda jahon hamjamiyatida o`rnimizni topishga majbur bo`lgan bir vaziyatda qaror topdirishga to`g’ri keldi.
Umuman olganda O`zbekistonning yangi mustaqil davlatchiligi murakkab sharoitlarda qaror topdi. Mustaqillikning dastlabki bosqichida milliy davlatchilikka poydevor qo`yildi.
Eski, ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi va unga xos bo`lgan hokimiyat va boshqaruv organlari barham toptirildi. Siyosiy va iqtisodiy boshqarish hamda tartibga solishning ko`pgina tuzilmalari va organlari tugatildi. Ular demokratik qadriyatlar va tamoyillarga yo`naltirilgan yangi davlatchiliikning qaror topishi va erkin bozor iqtisodiyotining poydevorlarini yaratish yo`lidagi asosiy to`siq bo`lib keldi.
XX asrning so`ngi un yilligi insoniyat tarixida buyuk o`zgarishlar davri sifatida kiradi: Chunki:
1) Mustamlakachilik va irqiy kamsitish tamomila yo`q. bo`ldi; Sotsializm, uning kommunistik mafkurasitugab ketdi;
2) Tarix sahnasiga yangi mustaqil davlatlar chiqdi va ular jahon ham jamiyati mamlakatlari orasida o`rniga ega bo`lmoqda;
3) Kuchlarning an‘anaviy joylashuvida Osiyo qit‘asi mamlakatlarning roli tobora ortib bormoqda va buni hisobga olib, unga to`zatishlar kiritishga majbur bo`linmoqda;
4) Demokratik taraqqiyot qadriyatlari, tamoyillari va me‘yorlari tobora hamma bop bo`lib bormoqda. Endilikda ularning zarurligi va amaliy ta‘sirini hech qaerda inkor etib bo`lmay,di. Shu bilan birga demokratiya va taraqqiyot tomon borishning o`zigaxos yo`llari borgan sari katta rol o`ynamoqda.
Murakkablashib borayotgan ko`pqutbli dunyodagi shu kabi o`lkan o`zgarishlar O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rivojlanishini bevosita va bilvosita belgilab berdi. Borgan sari ochiqlik, demokratik tamoyillarga, umuminsoniy qadriyatlar va me‘yorlarga mansublik siyosati respublika ijtimoiy hayotini demokratlashtirish jarayonida ko`rinadi. Shuningdek, bu o`zgarishlarning jahon hamjamiyati ko`zo`ngida idrok qilinishiga ham ta‘sir ko`rsatib, respublikaning hozirgi obru-e‘tiborini yanada oshiradi.
Demokratik tamoyillar, qadriyatlar va institutlar hayotimizning barcha sohalariga kirib bormoqda. Jamiyatda mavjud manfaatlar va munosabatlarni mujassam holda ifodalovchi, ijtimoiy-siyosiy institut bo`lmog’i lozim bo`lgan demokratik, huquqiy davlatning qaror topish jarayonini qanday o`tadi?
O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi mamlakatni demokratik yo`ldan rivojlantirishning huquqiy kafolatidir.
Asosiy Qonun demokratik jamiyatning qaror topishiga qo`shgan juda katta xissasi shundan iboratki, u mavhum jamiyat yoki umuman xalqning emas, balki muayyan insonning extiyojlari, manfaatlari, huquq va erkinliklariga qaratilgan. Konstitutsiyaviy me‘yorlar va qonunlarning ustivorligi fuqarolik jamiyati asoslarini qaror toptirishning asosiy omilidir.
1992 yil dekabrida O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamlakat hayotida o`lkan siyosiy voqea, yangi O`zbekistonni qaror toptirish jarayonidagi muhim qadam bo`ldi. Konstitutsiyaga muvofiq, davlat hokimiyati organlarining avvalgi totalitar tuzimdan mutlaqo farq qiladigan, hokimiyatlarining, ya‘ni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlarning bo`linishi printsipiga asoslangan tizimi yaratildi.
Tashkil etilgan ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimi oldingilardan tubdan farq qiladi. Ular rejalash-taqsimlash vazifalaridan holi bo`lib, iqtsodiy siyosatni muvofiqlashtirish va tartibga solish rolini bajaradi. Ko`plab vazirliklar o`rniga bozor sharoitlariga mos bo`lgan xo`jalik birlashmalari, uyushmalari, kontsernlar, korporatsiyalar, holding kompaniyalar tashkil etildi.
Birinchi Prezident I.Karimov jahon “O`zbekistonning istiqlol va taraqqiyot yo`li” nomli kitobida “...Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vakolatlarini ajratish asosida milliy davlatchilikni barpo etish, jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarning tuzilmasini tubdan yaxshilash, respublika hokimiyati bilan hokimiyatning vakolatlari va vazifalarini aniq belgilab qo`yish, adolatli va insonparvar qonunchilikni vujudga keltirish mumkin”, - deb takidlagan edi.
Ma‘lumki, 1990 yilda O`zbekistonning yangi tarkibdagi Oliy Kengashi O`zbekistonning mustaqilligini ta‘minlashga qaratilgan yangi qonunchilik tizimini vujudga keltirish yo`lidan bordi va uni qadamma-qadam shakllantirishni boshlangan edi. Xususan, Oliy Kengash mamlakatimiz tarixida birinchi bor Prezident sayladi, Mustaqillik Deklaratsiyasini, O`zbekistonning davlat mustaqilligi asoslari to`g’risida konstitutsiyaviy qonunni va boshqa muhim hujjatlarni ishlab chiqdi va qabul qildi.
O`zbekiston Konstitutsiyasining XVIII bobi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirishga bag’ishlangan va uning 76-moddasida: “O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi Oliy davlat vakillik organi bo`lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatini amalga oshiradi”, - deb mustahkamlab qo`yilgan. 1994 yil 25 dekabrda Oliy Majlisga saylovlar o`tkazildi va unga 250 deputat saylandi. 1995 yil fevralida bo`lib o`tgan O`zbekiston Respublikasinig Oliy Majlisining birinchi sessiyasida Birinchi Prezident I.Karimov “O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” to`g’risida keng qamrovli ma‘ruza qildi, Birinchi Prezident ma‘ruzasida: - “Vakillik hokimiyatini vujudga keltirishining jahondagi eng demokratik tizimlaridan biri tashkil etildi. O`zbekiston Parlamenti-Oliy Majlis ilk marta ko`ppartiyaviylik asosida saylandi”, - dedi.
Insoniyat tarixidan ma‘lumki, har qanday jamiyatda davlat va boshqaruv o`shadavlat Konstitutsiyasida ko`zda tutilgandek, uning tub maqsadlariga mos bo`lishi kerak.. Buni O`zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi ijtimoiy hayot ham taqozo qila boshladi. O`zbekistonda prezidentlik instituti o`rnatilgan dastlabki davrda Vazirlar Kengashi ijroiya hokimiyati sifatidagi huquqiy maqomini va vakolatlarini saqlab qolgan edi. Respublikada demokratik jamiyat qurish borasida boshqaruv idoralari tabora takomilashib bordi. Xususan, yangi jamiyat qurish borasida tajribalar ortishi bilan Prezidentlik boshqaruvi ham rivoj topib bordi. Bu borada 1990-1992 yillarda amalga oshirilgan ishlarni misol qilish mumkin.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasida: “O`zbekiston Respublikasining Prezidenti O`zbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig’idir. O`zbekiston Respublikasining Prezidenti ayni vaqtda Vazirlar Maxkamasining Raisi hisoblanadi”, deb qayd qilinadi.
Konstitutsiyada ko`zda tutilganidek O`zbekiston Respublikasi ijroiya hokimiyati Prezidentlik hokimiyati va Vazirlar Maxkamasidan iborat Respublika Prezidenti qoshida ijro etuvchi hokimiyat devoni tuzilgan bo`lib, unga Prezident rahbarlik qiladi. Vazirlar Maxkamasi Prezident tomonidan tuziladi va Respublika Parlamenti tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlar Maxkamasiga Prezident Raislik qiladi.
Jahon davlatchiligi tarixi jamiyatning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishi kabi inqilobiy o`zgarishlar jarayonini ko`pko`rgan. Ana shunday murakkab sharoitda turli davlatlar turlicha yo`l to`tishgan. Biroq tajriba shuni ko`rsatadiki, tub burilish paytida kuchli ijro hokimiyatini vujudga keltirish, boshqaruv tizginini bir kishi qo`lida mahkam to`tishi zarur ekan, Aniqroq qilib fan tili bilan aytganda, davlat rahbari ayni paytda ijro hokimiyatining rahbari ham bo`lmog’i lozim. Ba‘zilar kuchli ijroiya hokimiyati diktatura va zo`ravonlikni keltirib chiqaradi, tashabbuslarni bo`g’ib tashlaydi, erkin fikr va ijodiy g’ayratni sundiradi, deyishadi. Birinchi Prezident I.Karimov esa kuchli ijroiya hokimiyatini jamiyatda yuz berayotgan yangilanishlar, yangicha tafakkur, tashabbus va islohchilik faoliyatini o`tmish illatlaridan, boqimandalik, sustkashlik va tekinxo`rlik kasalligidan asrash, qonunning to`la quvvat bilan ishlashini ta‘minlash zaruriyati deb tushunadi. Birinchi Prezident I.Karimov tasavvurida kuchli ijroya hokimiyati, eng avvalo qonunlar va boshqa aktlarning to`la ijro etilishini ta‘minlash, ikkinchidan, boshqaruv organining o`zi ham amaldagi qonunlarga bo‘ysunib, ular doirasida faoliyat ko`rsatishi demakdir.
Birinchi Prezident Islom Karimovning Prezidentlik lavozimidagi faoliyatni sinchkovlik bilan kuzatib, “Agar ogoh sen...” kitobida taniqli jurnalist, siyosatshunos olim Narzulla Jo`raev keltirgan xulosalar kitobxonni befarq qoldirmaydi. “Ayrim muholiflarimiz, - deb qayd qiladi, muallif asarida, - Birinchi Prezident Islom Karimovni yakka hokimlikda, boshqaruv organlarining asosiy bug’inlarini vakolatiga olganlikda ayblashadi. Darhaqiqat u Respublika Prezidenti va ayni paytda mamlakat Vazirlar Maxkamasining ham raisi. Ana shu nuqtai nazardan muholiflar mamlakatda Parlamentar-Respublika boshqaruvi joriy etilishi tarafdori bulishmoqda. Biroq bu bir yoqlama gap va tarixiy tajribani bilmaslik oqibati. Ularning fikricha boshqaruvning Prezidentlik-Respublika shakli totalitar tuzumiga olib kelar emish”<sup>1</sup>.
Boshqaruvning Prezidentlik Respublika usuli nima? Prezidentlik - Respublika boshqaruvida, eng muhimi hokimiyat bo`linishini adolatli tarzda amalga oshirish imkoni bor. Ya‘ni, qonun chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyati bir-biriga dahlsiz holda ish olib boradi. Prezidentlik-Respublika boshqaruvida ijro hokimiyati Prezident qo`lida bo`ladi. Bu usul imkoniyatlarini dunyo tan olgan.
O`z-o`zidan savol tug’iladi: Nima uchun Birinchi Prezident Islom Karimov boshqaruvning aynan shu yo`lini tanladi? Bu masalaning ikki tomoni bor: