7-Modul: Amir Temur va temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy va madaniy hayot.
1.XIV asr o’rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.
2.Sohibqiron Amir Temur hokimiyatining o’rnatilishi. Markaziy
davlat boshqaruvining takomillashuvi.
3.Amir Temurning vafotidan keyin temuriy shaxzodalari o’rtasida
toju-taxt uchun kurashlar.
4.Mavorounnaxrda Mirzo Ulug’bek hukmronligi
5. Temuriylar davrda ilm-fan va madaniyat ravnaqi.
1. XIV asr o’rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.
Amir Temurning siyosat maydoniga chiqishi va uning markazlashgan
davlatni vujudga keltirish uchun kurashi to’g’risida so’zlashdan avval, XIV
asrning 40-60 yillarida Movarounnahrda tarixiy vaziyat qanday edi, degan
savolga javob berishi, ana shu davrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvolgaqisqacha
to’xtalib O’tishi uchun quyidagilarga e’tibor qaratishi maqsadga muvofiqdir. Bu
xususdaakademik I.Mo’minov:
"Bu davrda Movarounnahrda chet el
qaramligidan, mo’g’ul xonligidan ajralib mustaqil, kuchli hokimiyat tuzishdan
manfaatdor bo’lgan aslzodalar orasidan ayrim guruxlar yetishib chiqa
boshladi”
,
-
deb yozgan edi. Chig’atoy ulusi hokimi Kebekxonning 1318-1326
yillardagi ma’muriy va pul islohoti o’tkazishdan va boshqa ishlardan ham
maqsadi shunday bo’lsa kerak.
Chingiziylardan
chiqqan
xon
Qozonxon
ham
huddi
shunday
Kepekxongao’xshab boshqacha siyosat yurgizishgaharakat qildi.
Bular masalaning bir tomoni. Masalaning ikkinchi, eng muhim tomoni
shundaki, keng xalq ommasi ko’p mashaqqatlar bilan uzoq vaqt ichida
irrigatsiya tarmoqlarini ariq, zovur, suv omborlari, to’g’onlarni tikladi,
dehqonchilik, hunarmandchilikni yo’lgaqo’ydi, ayni vaqtdao’zaro urushlarga,
mayda feodal hokimlarniig o’zboshimchaligiga, mo’g’ul xon va Oltin
O’rdaning turli noiblari bosqinchiligigaqarshi kurash olib bordi", - deb yozgan
edilar.
109
Mo’g’ullar hukmronligi davrida xalq ommasi yanada ko’proq azob chekdi,
xo’rlandi, talandi. Chig’atoy xonlari bilan mahalliy aholi, zodagonlar o’rtasida
ziddiyat tobora keskinlashib bordi. Anashu kurashlar natijasida XIV asrning 40
yillarida Chig’atoy ulusi ikki qismga - Sharqiy Turkiston va Yettisuvni o’z
ichiga olgan Mo’g’uliston va Movarounnahrga bo’linib ketdi. Bo’lingan
davlatlar o’rtasidao’zaro kurash avjiga chiqib, Mo’g’uliston xonlari
Movarounnahrga tez-tez hujum qilib turdilar.
Mamlakatning iqtisodiy ahvoli ham tobora murakkablashib borayotgan
edi. Bundan tashqari Movarounnahr bir necha feodal davlatlarga bo’linib, Kesh-
SHahrisabz, Buxoro, Termez, Badaxshon, Xo’jand, Shosh-Toshkent va boshqa
viloyatlar hokimlari o’rtasida tinimsiz urush-janjallar bo’lib turardi. Bu
holatlarning barchasi mamlakatda bitga qattiqqo’l hokimiyat-ning bo’lmaganligi
oqibati edi.
Mana shu vaziyatda, ya’ni 1360 yili mo’g’ul xoni Tug’luq Temur
Movarounnahrgao’z qo’shinlari bilan osonlikcha bostirib kirdi. Movarounnahr
tarqoq holdagi feodal davlatlardan iborat bo’lganligi uchun ham Tug’luq Temur
qo’shinlariga qarshi hamjihatlik bilan kurash olib boradigan kuch yo’q edi.
Uning ko’shinlari hatto, hech qanday qarshiliksiz Qashqadaryo tomon harakat
qila boshladi. Qashqadaryo hokimi Xoji Barlos mo’g’ul bosqinchilariga qarshi
kurashishni tashkil etish o’rniga, undan qo’rqib o’z qo’shinlarini olib,
Amudaryo tomon chekindi. Xalq boshliqsiz va najotsiz qoldi. Mana shuning
o’zi ham mahalliy xalq orasidan kuchli shaxslar chiqishini taqozo etar edi. Ana
shunday bir vaziyatda tarix sahnasiga butun jahonga dovrug’ solgan, o’zining
salmoqli izini qoldirgan, har tomonlama olloh ato etgan talantga, qobiliyatga
ega bo’lgan Amir Temur chiqdi. Akademik I.Mo’minov o’rinli ta’kidlaganidek,
"Chig’atoy ulusining zulmi, mayda feodal beklarning vaxshiyona ezishi,
mo’g’ul xonlari, Oltin O’rda beklarining Movarounnahrdagi to’xtovsiz
bosqinchilik yurishlaridan azoblangan, xonavayron bo’lgan, 150 yil mobaynida
chet el hukmronligidan tinkasi qurigan mamlakatning, xalqning mustaqillikka
erishish talabi edi. Bu tarixiy zaruriyat Temurda, uning lashkarboshchiligida
ravshan ko’rinadi".
O’qituvchi o’z imkoniyatlariga qarab, talabalarga bu ilovadagi ma’lu-
motlarni o’qib olishni yoki seminar mashg’ulot muhokamasiga tavsiya etishi
ham mumkin. Amir Temur tarqoq feodal davlatlar o’rtasidagi urush janjallardan
o’z xalqining azob chekayotganiga, mo’g’ul bosqinchlarining ko’rsatayotgan
kulfatlariga befarq qaray olmadi. Shuning uchun ham mug’ul xoni Tug’luq
Temur qo’shinlari Qashqadaryoni zabt etish uchun yo’lga tushganini ko’rib, O’z
vatanini, xalqini azob uqubatga tashlab, hech najotsiz qoldirib ketayotgan Xoji
Barlos bilan ketayotgan Temur yuz bergan vaziyatni hisobga olib, o’z vatanini
mo’g’ul bosqinchilaridan qutqarib qolish lozimligini angladi. Qochib
ketayotgan tog’asi Xoji Barlosga "Sizning Xurosonga qarab yo’l olishingiz
mening esa viloyatni vayronlikdan qutqarib qolish uchun Shaxrisabzga
qaytishim ma’quldir va davlatni idora qilishni saqlab qolmoqlik maqsadida
110
mo’g’ul xoni xizmatiga kirganim ma’qul, foydalidir", - deydi. Shu o’rinda
Sharafiddin Ali Yazdiy Temurning harbiy yurishlarga bag’ishlangan, 1437 yilda
yozib tugallangan "Zafarnomasida Amir Temurning quyidagi so’zlarini
keltiradi: "Boshliqsiz mamlakat joni sug’urib olingan tanagao’xshaydi. Jonsiz
tana uning haloqati bilan barovardir". SHunday qilib, Amir Temur mo’g’ul xoni
To’g’liq Temurga ochiqcha chiqish, kurash olib borish foydasiz ekanligiga to’la
ishonch hosil qilib, uning xizmatiga kiradi vao’zining to’g’ri maslahatlari bilan
uning ishonchini qozonadi. To’g’liq Temur 25 yoshli Amir Temurga ishonch
bildirib, Xoji Barlos o’rniga Shaxrisabz hokimi qilib tayinlaydi. U o’zi hukmron
bo’lib olgan hokimlikning mavqeini mustahkamlash chora-tadbirlarini ko’rishga
kirishadi. 1361 yildan boshlab Qozog’onning nabirasi, Balx va uning atrofi
yerlari hukmdori Amir Husayn bilan yaxshi munosabat o’rnatadi. Bu
munosabatni yanada mustahkamlash maqsadida Temur 1362 yili uning singlisi
Uljos Turkonga uylanadi.
Tug’luq Temur vafot etgandan so’ng, uning o’g’li Ilyosxo’ja 1365 yilda
katta qo’shin to’plab, Movarounnahrga yurish boshlaydi. Buni payqagan
Xusayin va Temur o’zlariga qarshi juda shiddat bilan kelayotgan Ilyosxo’jaga
qarshi qo’shin to’playdi. Chinoz bilan Toshkent o’rtasida to’qnashib katta jang
qilishadi. Bu shiddatli jang ketayotgan davrda kuchli jala yoqqanligi uchun ham
bu jang tarixga "SHilta jangi" yoki "Jangi loy" nomi bilan kirdi. Urushda
Ilyosxo’ja qo’shinlarining qo’li baland kelib, ayniqsaAmir Xusayin juda katta
zarar ko’radi. U Temur bilan o’z qo’shinlariiing qolganini olib chekinishga
majbur bO’ladi. Avval ular Samarqandga, so’ng Amudaryo sohillariga
chekinadilar. Ilyosxo’ja esa Samarqand tomon yurishini davom ettiradi.
Samarqand shahri aholisi Ilyosxo’janing bosqinchilik harakatini bartaraf
etishga kirishadi. Ularga shahardagi bir guruh sarbadorlar rahnamolik qilishib,
shahar aholisini mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashga chaqiradilar. Xalq
ommasining mug’ul talonchilariga, mahalliy yer egalarining haddan ortiq jabru-
zulmlariga qarshi kuchli noroziligi bu yerda "sarbadorlar" deb nom olgai
qudratli ozodlik harakatining boshlanishiga olib keldi. Asli bu harakat 1330
yilda Xurosonda boshlanib, ular mo’g’ullarga bo’ysinib yashagandan ko’ra
dorda osilib o’lishni afzal ko’rgan edilar. Samarqanddagi "sarbadorlar" ning
rahbarlari madrasada tahsil ko’ruvchi Mavlonozoda, sobiq paxta savalovchi
Abu Bakr Qalaviylar edilar. Mavlonozoda Jome’ masjidida to’plangan o’n
mingga yaqin aholiga murojaat qilib, shaharni mo’g’ullardan himoya qilishga
da’vat etdi. Ularni madrasalar talabalari, yoshlar, hunarmandlar
,
shahardan
tashqaridagi dehqonlar va o’rta yer egalari qo’llab-quvvatladilar. Ular
Samarqand mudofaasini muvaffaqiyatli tashkil qilib, - mo’g’ullarning
bosqinchilik harakatini bartaraf etishga muvaffaq bo’ldilar. Ilyosxo’ja ikki ming
jangchilaridan ajralib, avval Samarqandni, so’ng Movarounnahrni tashlab
chiqib ketishga majbur bo’ldi. Mo’g’ul bosqinchilari ustidan erishilgan
g’alabaagar xalqqa jasur, qobiliyatli, ishonchli, o’z so’zi ustidan chiqish uchun
111
astoydil harakat qiladigan rahbar bo’lsa, juda ko’p ishlar qilish mumkinligini
ko’rsatdi.
Qishni Temur Keshda-Shaxrisabzda, Husayn esa Amudaryo sohillarida
o’tkazayotganlarida sarbadorlarning mug’ul talonchilari ustidan erishilgan
g’alabalarini eshitib, Samarqandga qaytadilar. Bundan keyingi voqealar
jarayonida ikki amir o’rtasidagi ixtiloflar tobora ko’chayib bordi.
60-yillarning ohirida Xusayin o’ziga qarashli Balx shahrini mustahkamlab,
istehkomlar qurishga kirishdi. Shahar devorini tiklab, qurol-yarog’ni ko’paytira
boshladi. Temur bu harakatning o’ziga qarshi qaratilganini yaxshi anglayottan
edi. U Husaynni yo’ldan qaytarishga qanchaharakat qilsada, foydasi bo’lmadi.
SHu sababli Temur oldinroq harakat qilib, uning xatti-harakatlarini to’xtatishga
majbur bo’ldi.
Biroq Husayn o’z makkorligini davom ettirgach, Amir Temur 1370 yilda
uni Xatlon hokimi Kayxusrov qo’li bilan bartaraf etdi.
U Chingizxon avlodidan bo’lgan Amir Husaynning beva xotini Saroy-
mulkxonim (Bibixonim)ga uylanib, «Ko’ragon» (xon kuyovi) nomini oldi.
Bundan tashqari Amir Temurga Sohibqiron degan ulug’ nom ham qo’shib
ishlatiladi. Mana shu paytdan boshlab Amir Temurning Movarounnahrning
yakka hukmdori sifatidagi faoliyati boshlandi. Shuningdek, qo’shin
sarkardalarining qurultoyi ham Amir Temurni Movarounnahrning yagona
hukmdori deb e’lon qiladi. Asosiy vazifa Movarounnahrni birlashtirishdan
iborat, deb tushungan Temur yaqin kishilaridan biri amir Dovudni devonbegi
qilib tayinladi. Yana uch vazirni tayin qilib, ulargaasosan hal qiluvchi muhim
ishlar topshirildi. Mamlakatdagi qabila va guruhlarning manfaatlari to’laligicha
inobatga olindi. Bu xususda Ibn Arabshoh shunday yozadi: "Ular (tayinlangan
vazirlar) mamlakatning ko’zga ko’ringan a’yonlari hisoblanib, boshqa har bir
kimsa ular fikrlariga iqtido etardi. Arablarda qancha bo’lsa, turklarda ham
qariyib shuncha qabila va guruhlar bordir. O’sha vaqtlardan har qaysisi bir
qabilaga mansub bo’lib o’z fikr chirog’i bilan u qabila uylarini yorituvchi pilik
misoli edi. Ulardan birining qabilasi orlot, ikkinchisi jaloyir, uchunchisiniki
qovunchi, to’rtinchisiniki barlos deb atalardi. Temur to’rtinchi qabila o’g’loni
edi".
Bundan shu narsa yaqqol ko’rinib turibdiki, A.Temur o’z hukmronligining
dastlabki kunlaridanq, har bir qabila manfaatini chetda qoldirmadi. Bu
udumlarga u boshqa mansablarni tayinlashda ham amal qildi.
Movarounnahrning mashhur shaharlaridan va mo’’tabar joylaridan biri
hisoblangan Samarqand poytaxt qilib tanlandi. Poytaxtni mustahkam devorlar
bilan o’rab, shahriston va saroylar qurdira boshladi.
Amir Temur uchun Amudaryo va Sirdaryo oralig’i yerlarini, Farg’ona va
Shosh–Toshkent viloyatlarini o’ziga qaratish va birlashtirish uncha
qiyinchiliklarni talab qilmadi. Bu yerlarda Temurga qarshi turadigan hokimiyat
kuchlarining deyarli o’zi yo’q edi. Amir Temur Xorazm yerlarini o’z
mamlakatining ajralmas qismi deb hisoblar edi. Qadimiy Xorazmni birlashtirish
112
ko’pgina sabablarga binoan murakkabroq bo’ldi. Buning boisi Xorazm ikkiga
bo’lingan bo’lib, Shimoliy Xorazm Oltin O’rda tarkibiga kirar, Janubiy Xorazm
esa Chig’atoy ulusi qaramog’ida edi, 1359 yilda Berdibekxonning vafotidan
so’ng Oltin O’rdada boshlangan g’alayonlardan foydalanib, Xorazm mustaqil
bo’lib oldi va uni Qo’ng’irot qabilasidan so’filar sulolasi boshqara boshladi.
Xusayn So’fi Xorazmning har ikki tomonini birlashtirishga harakat qilib, qot
qal’asi va Xivani kuch bilan qo’lga kiritdi. Amir Temur Husayn So’fidan
Janubiy Xorazm viloyati va uning shaharlarini qaytarishni talab qildi. Bunga rad
javobini olgandan so’ng 1372 yil harbiy yurish qilib, hududni qaytarib oldi. Shu
yili Husayn So’fi qotni yana bosib oldi. 1373-1374 yillari Temur Xorazmga
yana yurish qildi. Ana shu ikki yurish natijasida Janubiy Xorazm Temur
davlatining tarkibiga kirdi. SHu o’rinda ta’kidlash joizki, Oltin O’rda xoni
To’xtamishning Xorazmga da’vosi tufayli Temur yana Xorazmga uch bor
yurish qildi va 1388 yilda Xorazmni to’liq eg’alladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |