“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

 
Elat. 
Ibtidoiy bosqichning ohirlarida sinfiy jamiyatga o’tish arafasida, 
qabilalar orasidagi etnik, xo’jalik-madaniy aloqalarning tobora rivojlanib 
borishi natijasida bir qancha qabilalar birlashadilar. Qabilalarning birlashish 
jarayonida etnik birlikning yangi turi vujudga keladi. Bu etnik birlik ma’lum 
tarixiy sharoitida xududiy, iqtisodiy, til va madaniy umumiylik asosida 
shakllandi. Fanda ushbu etnik birlikka nisbatan «elat» atamasi qo’llaniladi.
Xullas, elat, qabila bilan millat orasidagi etnik birlik bo’lib, sinfiy 
jamiyatga hos etnik uyushmadir.
Millat
–etnik birlikning elatdan keyingi shakli bo’lib, uning shakllanishi 
elatning shakllanish jarayoni kabi uzoq davom etadigan ijtimoiy voqelikdir. 
Millat etnik tarixning, elatning eng yuqori cho’qqisi, kamolot bosqichi. Bu 
bosqichga ko’tarilgan xalqning tarixan tarkib topgan davlati birinchidan millat 
nomi bilan yuritiladi; ikkinchidan uning aniq xududiy chegarasida muomalada 
bo’lgan umummillat tili davlat tili maqomi darajasiga ko’tarilgan; uchinchidan 
davlat xududining butunligi va chegarasining dahlsizligi tan olinadi; 
to’rtinchidan millat va o’nga xos mentalitet shakllangan bo’lib, fuqorolarning 
o’zligini anglash darajasi ularning xayot mazmuniga kundalik turmush tarziga 
aylanadi va nihoyat beshinchidan, davlat jamiyat tomonidan boshqariladi. 
Millatni til, xudud va etnomadaniy jihatdan birlashtiruvchi omillardan biri 
iqtisodiy negizdir. Bir so’z bilan aytganda, millat, shakllanayotgan xalqning 
kamolot bosqichidir. 
O’zbek halqining eng qadimgi ajdodlari O’rta Osiyo xududida qadimdan 
istiqomat qilgan halqlardir. Tarixiy manbalarda O’rta Osiyoning eng qadimgi 
halqlari haqida bir qancha ma’lumotlar saqlanib qolgan. Bunga ko’ra O’rta 
Osiyoning qadimgi aholisi sug’diylar, xorazmiylar, baktriyaliklar, parkanlar, 
chochliklar nomi bilan yuritilgan. O’rta Osiyoning bepayon cho’llarida hamda 
tog’li rayonlarida esa bu davrlarda shak, massaget, toxar va boshqa etnik nomlar 
bilan ataluvchi ko’chmanchi chorvador halqlar yashaganlar. Yuqorida nomlari 
keltirib o’tilgan halqlarning bir qismi ya’ni so’g’diylar, xorazmiylar, 
baktriyaliklar, parkanlar, chochliklar asosan o’troq holda yashab dehqonchilik 
va xunarmandchilik bilan mashg’ul bo’lganlar. Ular qishloq va shaharlar barpo 
etganlar.
Boshqa bir qismi esa ya’ni shaklar, massagetlar, toxarlar va shu kabi cho’l 
aholisining asosiy xo’jaligi chorvachilik bo’lgan.
Voxalarni o’rab olgan cho’l zonalarida istiqomat qilgan ushbu chorvador 
Aholi Axmoniy bitiklarida shaklar deb atalgan. Yunon manbalarida esa ular 
skiflar deb yuritiladi. Asosiy xo’jaligi chorvachilik bo’lgan bu aholi «Avesto»da 
turlar deb atalib, ularning yurti Turon deb yuritilgan.

---

42 
O’rta Osiyoning qadimgi aholisining bir qismi eroniy, yana bir qismi esa 
turkiy tilda so’zlashganlar. 
Yuqorida nomlari ko’rsatib o’tilgan sug’diylar, xorazmiylar, baktriyaliklar, 
parkanlar, chochliklar, shaklar, massagetlar, toxar va boshqalar o’zbek 
xalqining etnik asosini tashkil qiladilar. Hozirgi tojiklar ham o’zlarining 
etnogenezining boshlanishi aynan shu xalqlardan oladilar. 
Yuqoridagi xalqlarning ma’lum qismi turkman, qoraqalpoq, qozoq va 
boshqa xalqlarning ham ilk ajdodlari hisoblanadi. Uzoq tarixiy davr mobaynida 
yuqorida nomlari sanab o’tilgan halqlar o’zaro aloqada bo’lib kelganlar. 
Ikki tilda so’zlashuvchi qabila va elatlar o’rtasidagi bunday aralashish va 
qorishuv natijasida miloddan oldingi II-I-milodiy I-II asrlar davomida 
Sirdaryoning o’rta oqimida yangi elat-qang’ar xalqi vujudga keladi. Qang’arlar 
O’rta Osiyoda tashkil topgan eng qadimgi tub yerli turkiy qatlamni tashkil 
qilganlar. 
Keyingi asrlarda (milodiy II-IV asrlarda) ham O’rta Osiyoning markaziy 
viloyatlariga Janubiy Sibirdan, Jung’oriyadan, SHarqiy Turkistondan ayrim 
qabilalar kelib joylashganlar. Xionlar (Xioniylar), Kidariylar va Eftaliylar 
(abdallar) shular jumlasidandir. Milodiy V asrning birinchi yarmida 
Movarounnahrning siyosiy boshqaruvi Eftaliylar qo’liga o’tadi. 
Ma’lumki, VI asrning o’rtalarida Oltoyda, Janubiy Sibirda, Yettisuvda, 
SHarqiy Turkistonda joylashgan bir necha qabilalar birlashish natijasida Turk 
xoqonligi tashkil topadi va qisqa vaqt ichida Turk xoqonligi ko’chayib 
Markaziy Osiyoning katta qismini, jumladan Movaraunnahrni egallaydi. Turk 
xoqonliklari davrida vatanimiz xududiga turkiy qabilalar ko’plab kelishgan. Bu 
holat aholini turkiylashishini yanada ko’chaytirdi. Turk xoqonligining 
xukmronligi O’rta Osiyoda deyarli yuz yil davom etdi. Bu davrda O’rta 
Osiyoning biror joyi qolmadiki, turkiy qabilalar kirib bormagan bo’lsa. 
Turkiylashish jarayoni keyingi davrlarda ham davom etdi.
IX-XII asrlar o’zbek xalqining etnik shakllanishidagi ikkinchi bosqich deb 
qaraladi. Xo’sh, bu davr nimasi bilan xarakterlanadi? Ma’lumki, IX asr 
boshlarida Markaziy Osiyoda yana bir davlat- Qarluqlar davlati barpo etildi. 
Qarluqlardan chiqqan Qoraxoniylar (ulug’xonlar) bu davlatni qariyb to’rt asr 
uzliksiz boshqarib keldilar. Qarluq davlati va Qarluqlar bo’yicha maxsus 
tadqiqot muallifi K.SHoniyozov o’zbek ajdodlarini alohida etnik jamoa (elat) 
bo’lib shakllanishi aynan shu davlat xududida IX-X asrlarda sodir bo’lganligini 
aniqladi. Uning fikricha bu xududda o’zbek halqining xududiy, iqtisodiy, 
madaniy va etnik belgilarida umumiylik hosil bo’lib o’zbek halqining 
shakllanish jarayoni nihoyasiga yetgan.
Bu davrda O’rta Osiyoda, jumladan O’zbekistonda hozirgi o’zbeklarga xos 
qiyofa, mahalliy aholining asosiy qismini tashkil etadi. Antropolog T.Xo’jayov 
tadqiqotlariga qaraganda IX asrga kelib aholining antropologik qiyofasida 
keskin o’zgarishlar yuz berganligi kuzatildi. Bu o’zgarishlarni arxeologik 
tadqiqotlar natijalari ham tasdiqlaydi.

---

43 
Fanda mo’g’ul istilosi O’rta Osiyo aholisini keskin mo’g’ullashtirib, 
o’zgartirib yubordi degan fikr keng tarqalgan. Lekin tadqiqotchilarimiz bu 
masalaga ham oydinlik kiritdilar. Mo’g’ul istilosi O’zbekiston aholisining 
tashqi qiyofasiga sezilarli izlarni qoldirmaganligini ta’kidlab o’tish joizdir. 
Sababi, CHingizxon XIII asr boshida tashkil etgan yirik mo’g’ul davlatida 
mo’g’ullar soni taxminan 0,7 million kishidan iborat bo’lgan. Agar har 6 
kishidan bittasi askarlikka olingan bo’lsa, unda uning qo’shinlari soni 100-110 
ming kishidan iborat bo’lgan. Lekin, o’sha davrda mo’g’ullar qo’shinlarining 
ko’p qismini yo’qotganlar. Ular O’rta Osiyoga bostirib kelganida qo’shinlarning 
ko’pchiligi turkiy halqlardan tashkil topganligi ma’lum. Bu davrda Muhammad 
Xorazmshoh davlatida 20 million aholi yashagan. Mo’g’ul qo’shinlari ko’p 
sonli mahalliy aholi tarkibiga o’z asoratini o’tkaza olmagan. Shuning uchun 
ham mahalliy aholida mo’g’ul irqi alomatlari deyarli namoyon bo’lmaganligini 
ko’rish mumkin.
Shuni ham aytib o’tish o’rinliki, IX-X asrlarda qarluqlar egallab turgan 
xududlarda 20 dan ortiq shahar, ko’plab qishloqlar bo’lgan. Qarluqlar ko’p 
sonli, nufuzli «halq» bo’lib, bir qismi chorvachilik bilan shug’ullangan. 
Qarluqlar yashagan xududlardaboshqa turkiy tilli etnoslar (masalan chig’illar, 
yag’molar, xalachlar) ham yashaganlar. Ular turkiy tilda so’zlashganlar. 
Qoraxoniylar davlatida qarluq-chig’il turkiy til lahjasi keng tarqaldi. 
Keyinchalik shu til asosida adabiy turkiy til yuzaga kelib, uni Maxmud 
Qoshg’ariy «eng ochiq va ravon til» deb atagan. Turkiy tilda IX-XII asrlar 
mobaynida bir qator asarlar yozilgan bo’lib, Ahmad Yugnakiyning (775-869) 
«Xibatul haqoyiq» (Haqiqatlar tuhfasi) dostoni, Yusuf Xos Hojibning (XI asr), 
«Qutadg’u bilik» (Saodatga yo’lovchi bilim) asari, Ahmad Yassaviyning (1041-
1167) «Hikmatlar»i hamda «O’g’iznoma», «Alpomish», «Go’ro’g’li» kabi 
dostonlar shular jumlasidandir. 
Xalqimizining ikkinchi qatlami Turon mamlakatining nisbatan shimoliy 
g’arbiy hududlarida vujudga kelgan va shakllana borishi XU asrning oxirlarida 
poyoniga yetgan.O’zbek xalqining shakllanishida qatnashgan qabilalar soni turli 
manbalarda turlicha ko’rsatiladi. Shoir turdi bu borada 92 raqamini keltiradi. 
O’zbek halqining shakllanishida uchinchi muhim davr XV asr ohiri va 
XVI hisoblanadi. Bu davrda Dashti-Qipchoq o’zbeklari O’rta Osiyoga kirib 
keladi va ular mahalliy aholiga o’z nomini beradi. Dashti-Qipchoq o’zbeklari 
kim? Qadimdan Dashti-Qipchoqning sharqiy qismida, hozirgi Qozog’iston, 
Tobolьsk, Turaatroflarida kechib yurgan turk-mo’g’ul qabilalari XIII asrning 
ohiri-XIV asrda yashab o’tgan SHarq tarixchilari tomonidan umumiy bir nom 
bilan, ya’ni «Dashti Qipchoq o’zbeklari» deb atalgan. 
SHu joyda «o’zbek» atamasi kelib chiqishi haqida to’xtalib o’tish kerak 
bo’ladi. Ushbu etnonimni ya’ni «o’zbek» etnonimini kelib chiqishi haqida 
yagona bir fikr mavjud emas. Bir gurux olimlar «o’zbek» degan nomni 1312-
1342 yillarda Oltin O’rdada xonlik qilgan O’zbekxonning (asl ismi Sulton 
Muhammad) nomi bilan bog’laydilar. Mirzo Ulug’bek “To’rt ulus tarixi”da 

---

44 
O’zbekxonnning xokimiyat tepasiga kelishini “O’zbek ulusi” unga berildi. deb 
yozadi. Uning fikricha, Oltin O’rda davlati sulton Muhammad –
O’zbekxongacha ham “o’zbek ulusi”deb atalgan. O’zbek atamasi Oltin o’rda 
davlatida yashagan, islom dinini qabul qilgan Orlot, Bahrin, Do’rmon, Qorluq, 
Qipchoq, Qo’ng’irot, Mang’it, Nayman, Ming kabi turkiy qabilalar 
uyushmasini, ya’ni o’zbek xalqi ma’nosini va xalqga tegishli mamlakatni 
bildirgan. X111 asrning ikkinchi yarmi, X1Vasrda yashagan sharq tarixchilari 
tomonidan bu xalq umumiy nom bilan o’zbek deb atalgan. Ayrim tadqiqotchilar 
esa «o’zbek» atamasini «o’zbek», «erkin», «mustaqil» so’zidan kelib 
chiqqanligini ta’kidlaydilar. Xullas, Dashti Qipchoq xududlarida yashagan 
turkiy aholi Movarounnahr (Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi) yerlarga kelib, 
bu yerda yashayotgan o’troq aholi bilan uyg’unlashib ketgan vaaholining nomi 
o’zbek deb atalgan. 
Dashti Qipchoq o’zbeklarini Movarounnaxr yerlariga ommaviy ko’chib 
kelishi XV asr ohiri- XVI asr boshlarida ko’chaydi. Bu davrda o’zbek halqining 
etnik tarkibi Dashti Qipchoqdan ko’chib kelgan turkiy qabilalar hisobiga yanada 
boyidi. Aniqroq ta’kidlaganda XV asrning oxiri XV1 asrning boshlarida 
xalqimizning birinchi qatlamiga va ikkinchi qatlamlarning muayyan qismi 
qo’shiladi. Buyuk Turonning Movarounnnahr va Xuroson o’lkalaridaazaldan 
yashab kelayotgan yaxlit etning qatlami bir bo’lak bo’lib qo’shildi va uni 
to’ldirdi, nufusini oshirdi.