“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

 
3. Buxoro amirligining Rossiya imperiyasi vassaliga aylantirilishi. 
1867 yil 17 iyunda Rossiya imperatori Aleksandr II Turkiston harbiy 
okrugini ta’sis etish hamda Markaziy Osiyodan bosib olinib, Rossiya tarkibiga 
kiritilgan hududlardan iborat Turkiston general-gubernatorligi tashkil qilish 
tugrisida farmon berdi. Okrug qo’mondoni va general gubernatori qilib general-
ad’yutant fon-Kaufman tayinlandi. Fon Kaufman o’ziga berilgan katta 
vakolatlar asosida Buxoroga qarshi urush harakatlari keng ko’lamda boshlab 
yubordi. 

---

142 
1868 yil 1 mayda 8300 kishilik rus qo’shini (16 tup bilan) Samarqand 
shahri ostonasidagi Cho’ponota tepaligida amir qo’shinini mag’lubiyatga 
uchratdi va 2-mayda Samarqandga kirib keldi. Soxibqiron poytaxti sifatida 
dunyoga nom chiqargan, musulmon olamining yirik madaniyat markazlaridan 
birining g’ayridin yog’iylar tomonidan bosib olinishi katta yo’qotish bo’ldi. 
Undan butun islom olami larzaga keldi. Amir Muzaffarning obro’si musulmon 
olamida tushib ketdi. Chunki, Samarqand shahri amirlikning yirik iqtisodiy, 
siyosiy va harbiy tayanch shaharlaridan edi. Amir qo’shinlari xristian 
dunyosiga mansub yovlarning salib yurishini to’xtata olmadilar. Natijada chor 
qo’shinlari amirlik hududidagi yanada chuqurroq yorib kirishda davom qildilar. 
To’gri, katta mag’lubiyatlarni to’xtatish va qasos olish amir Muzaffar 
o’zining asosiy kuchlarini Zirabuloqda to’plab zarba berishni rejalashtirdi. Bu 
yerda amir 15 ming otliq, 6 ming piyoda 14 ta to’plarini yig’di. U jang oldidan 
qo’shiniga zafar tilab, Ona yurt uchun kofir bosqinchilarga qarshi jangga 
kirishga murojat qildi. Jangni G’alaba bilan tugallagan sarbozlariga 
muxorabadan so’ng 125 ming tilla pulni bo’lib berishini va’da qildi. Ammo 
og’ir jangda amir qo’shini mag’lubiyatga uchradi. Amir Qizilqum ichkarisiga 
qochdi. Bu vaximali xabardan amirlik aholisi larzaga keldi, norozilik ko’chaydi. 
Nihoyat, u Qo’zg’alonga aylanib ketdi. Endi amirlikning turli tomonidan xalq 
oqimi Samarqand tomonga oqa boshladi. Qarshi, Shaxrisabz va Kitob 
beklaridan kuchlar kelib Samarqandga urnashib olgan rus garnizoniga qarshi
jang boshladi. 1868 yil 8 iyunda Fon-Kaufman bu xabarni eshitib zudlik bilan 
Samarqand shaxriga qaytadi. Uning qo’shini Samarqandni qamal qilayotgan 
xalq harakati otryadlarini to’zg’itib yubordi. Shaxar ayovsiz jazolandi, xech 
kimga omonlik berilmadi. Ammo bosqinchilar ham katta talofot ko’radi. 
Ulardan 275 kishi uldi va yarador bo’ldi. General-gubernator fon Kaufman 
Samarqanddagi bu talofotni "katta yo’qotish" deb tan olishga majbur bo’lgan 
edi. G’alabadan butunlay umidini o’zgan amir Muzaffar taslim bo’lib, xajga 
ketishini rejalashtira boshlaydi. Biroq amaldorlar uni sulx tuzishga undaydilar. 
Nixoyat, u bu taklifga ko’nadi. 1868 yil 23 iyunda amirning elchilari 
Samarqandda 
turgan 
fon-Kaufman 
xuzuriga 
keladilar. 
Fon-Kaufman 
Samarqand, Kattaqo’rg’on va Zarafshon daryosining yuqori qismini Rossiyaga 
berishni va 500 ming so’m miqdorida tovon tulashni shart qilib qo’ydi. Sulxiga 
ko’ra, Buxoro amiri chet davlatlar bilan diplomatik aloqalar olib borish
xuquqidan maxrum qilindi, rus savdogarlari uchun monesiz savdo-sotiq qilish 
majburiyati yuklatildi. Amir rossiyaga siyosiy tobeligini to’la tan oldi. 
Amir taslim bo’lgach, xalq harakati yana avj olib ketdi. Vatanparvar 
kuchlar undan qattiq norozi bo’ldilar. Xatto amirning katta o’g’li Abdumalik 
ham otasining taslimchilik siyosatini maqullamadi. Uning atrofiga nufo’zli 
beklar birlashib, rus mustamlakachilari va Muzaffarxonga qarshi kurash 
boshlab yubordilar. Ular amirning taxtdan maxrum etilganligini va o’rniga 
Abdumalikni xon qilib kutarganliklarini e’lon qilishdi. Natijada amir 

---

143 
Muzaffarning ahvoli og’irlashdi. Ota va o’g’il qo’shinlari o’rtasida 
Samarqandning Jom qishlog’ida jang bo’ldi. Jangda amir yengildi.
So’ngra kutarilgan Qo’zg’alonlarni yenga olmasligiga ishonch xosil qilgan 
amir 1869 yilning kuzida yordam surab fon Kaufmanga murojaat qildi. Bu 
vaqtga kelib Abdumalik ancha katta kuchlarni tuplab ulgurgan edi. Kitob begi 
Jo’rabek, Shaxrisabz xokimi Bobobek va mashxur Sulton Sodiqlar 
shaxzodaning eng ishonchli sarkardalaridan edilar. Ayniqsa, ruslar uchun 
Sulton Sodiq xavfli raqibga aylangan bo’lib, u ongli xayotining asosiy davrini 
rus bosqinchilariga qarshi kurashga bagishlagan mard lashkarboshi edi. Xatto, 
Zirabuloq janggida amir qo’shini kocha boshlaganda ham u ulim bilan olishib,
maydonni ohirgi ukini otmaguncha tark etmadi. So’ngra amir taslim bo’lgach, u 
Jo’rabek va Bobobeklarning safiga kelib qo’shildi. Ularni tor-mor keltirish 
uchun Kaufman general Abramovni tish-tirnogigacha qurollangan armiya bilan 
ta’minlab, vatanparvar sarkardalar ustiga tashladi. Zamonaviy kuchlar bilan 
qurollangan Abramov Qo’zg’alonchilarning kuchlarini to’zgitib yubordi. 
Mag’lubiyatga uchragan Qo’zg’alonchilar yengilib, turli tomonlarga bosh olib 
ketdilar. Sulton Sodiq o’z otryadi bilan chekinib, Qizilqum orqali Xiva xonligi
hududiga o’tib ketdi. Shu tariqa Buxoro Rossiyaning yarim mustamlakasiga 
aylandi.