“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

 
2.Rossiya imperiyasi qo’shinlarining Qo’qon xonligi hududlariga 
xujumi. 
XIX asrning O’rtalarida mustamlakachi ikki yirik imperiya, ya’ni Angliya 
va Rossiya davlatlarining manfaatlari Turkistonda tuknashdi. Rossiya 
siyosatchilari Turkiston xalqlari o’z holiga tashlab quyilsa, tez orada Britaniya 
xokimiyatining Markaziy Osiyoning va keyinrok Kaspiy dengizining SHarqiy 
tomonlarini egallab olishidan xavfsirar edi. 
XIX asrda Buyuk Britaniya o’z tasarrufidagi Xindiston va Afg’oniston 
orqali xonliklar bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalar olib borar edi. Ayni 

---

138 
paytda Turkistonni rus chorizmi bosib olishidan xavfsiramoqda edi. SHarq 
siyosatida 
inglizlar 
Rossiyaning 
chegaralari 
Afg’onistongacha 
yetib 
kelmasligini istar edilar. Xech bo’lmaganda xonliklar ikki davlat o’rtasidagi
betaraf maydon bo’lib qolishi lozim edi. 
Angliyaning asosiy maqsadi xonliklarni bosib olishga chog’lanayotgan 
Rossiyaning rejalarini barbod qilib, uchala xonlikni o’nga qarshi bir kuch 
bo’lib birlashtirishdan iborat edi. Bu maqsadi amalga oshgach, uning Markaziy 
Osiyo bozorlarini egallash rejasi ham yo’q emas edi. Bu ishlarni amalga 
oshirish uchun Angliya xukumati 1841-1842 yillarda Stoddart va Konolini 
xonliklarga maxsus missiyani bajarish uchun junatib yubordi. Qo’qon va Xiva 
xonlari ularning taklifiga kundi, harbiy kuchlarni birlashtirishga rozi bo’ldi. 
Ammo Buxoro amiri Nasrulloxon ingliz elchilarini katl qildi. Bu ishi bilan 
u chor Rossiyasi mustamlakachilik sirtmog’ining tashlashiga imkoniyat yaratib 
berdi. Rossiya bu imkoniyatdan foydalanishga kirishib, 1853 yilda Oqmachitni 
egallab oldi. 
Shunda ham inglizlar xonliklarga yerdam berish yullarini kidirdilar. 
Zamonaviy tup kuyuvchi muxandislardan biriga Mustafo ismini berib Qo’qonga 
junatdi. Xindistonlik turkiy sipoxlarga ko’ngilli bo’lib, Qo’qonga kelishlariga 
ruxsat beradi. 1858 yil mart oyida Angliya parlamenti Xindistonda 
mustamlakalashtirish va Turkistonda savdo aloqalarini kengaytirish maqsadida 
maxsus kumita ta’sis etdi. Buning oqibatida ingliz savdogarlari turli maxsulotlar 
bilan xonliklarga kelib turdi. Ular tobora Rossiya savdogarlariga xafvli 
rakobatchi bula bordilar. Bu tadbirlar Rossiya xukumatini tashvishlantirdi. 
Hukmron va harbiy doiralar podsho xukumatini bosib olishga unday 
boshladilar. SHuningdek, ingliz josuslarining xonliklarda paydo bulayotganligi 
oshkor bulgach, xonliklar xududlarini birin-ketin bosib olishga izn berildi. 
Dastlabki harbiy harakatlar Qo’qon xonligiga karatildi. 
60-yillardan boshlab Rossiya chorizmi Markaziy Osiyodagi milliy 
mustaqil davlat Qo’qon xonligiga qarshi bosqinchilik harakatini faol olib bordi. 
Bu harakatlar borgan sari keng miqyosli urushga aylandi. Qo’qon xonligi
daxshatli yov bilan yakkama-yakka kurash olib bordi. Bosqinchi yov 
zamonaviy qurol-aslaxaga ega bo’lib, ularga Yevropaning katta urushlarida 
tajriba orttirgan generallar raxbarlik qildilar. Ular bosqinchilikda katta 
maxoratga ega edilar. Dastlab general Perovskiyning qo’shini 1853 yili shiddat 
bilan Qo’qon xonligi qal’asi bo’lgan Oqmachitni egallash uchun yurish 
boshladi. Qal’a ximoyasi 20 kun davom etdi. Bosqinchilar kudratli 17 tup va 
jangovor ikki yarim mingga yaqin kishilik otryadlari bilan tinimsiz xujum 
kilib turdilar. 
Bosqinchilar qal’aga zarbani artilleriya bilan berdi va uni vayron kilib 
tashladi. Zamonaviy qurol-yarogi tufayli ular kam talofot ko’rdi. 
Chorizmning eng yovuz harakatlaridan biri shu bo’ldiki, u Markaziy Osiyo
xududida kon-karindosh bo’lib yashab kelaetgan kozoklar, qirgizlar, 
turkmanlar, o’zbeklar va tojiklar orasida nizo urug’ini sochdi. 

---

139 
1859 yili podsho Aleksandr II ning o’zi shaxsan ishtirok etgan saroy 
kengashida harbiy vazir Dolgorukov, graf Perovskiy va Gosfordlar ham 
katnashdilar. Kengashda Turkiston yerlarini bosib olishni ko’chaytirish, Qo’qon 
xonligini bir yog’lik qilish masalasi kurilgan edi. 
Bosib olishiga qarshilik kursatgan kal’a va shaharlarga omonlik bermay, 
yanchib tashlash, ayovsiz qirgin qilish g’oyalari ham harakatdagi armiya 
qo’monlaridan chiqdi. 
1860 yil 29 avgustda polkovnik Tsimmerman ko’mondonligidagi otryad 
Pishpekka xujum qildi. Qal’a ximoyachilari 4 sentyabrgacha o’zlarini 
mardonavor ximoya qildilar. Qal’a tamomila yondirilib, yer bilan yakson etildi. 
1861 yil 21 iyunda podsho ishtirokidagi kengash Qo’qon xonligini bir 
yoqlik qilish haqida yana bir bor qaror qildi. Bu ko’rsatma asosida xonlik 
ichkarisiga yana kirib borish, birin-ketin shahar, viloyatlar va qal’alarni 
tuxtovsiz zabt etishga kirishildi. 1862 yil mayida rus qo’shini Oksuv, Pishtepa 
va CHoldevor qal’alarini bosib oldi. 
1864 yil 1 mayda Verniydan yulga chiqqan general Chernyaev otryadi 
Qo’qonliklarning chekinishga majbur qildi. 4 iyulda Avliyootani jang bilan oldi. 
So’ngra Chernyaev otryadi Chimkentga yul oldi. 1864 yilda Perovskiy
portidan yulgachiqqan polkovnik Verevkin otryadi Turkiston shahri tomon 
yurish qildi. 
Polkovnik Verevkin general Chernyaevdan yordam olib, Turkiston 
shahrini 12 iyunda bosib oldi. So’ngra chorizm armiyasi Chimkentga yul oldi. 
O’nga general Chernyaev qo’mondonlik qildi. Olimqul boshchiligidagi 
sarbozlar chor qo’shinlarining dastlabki xujumini tuxtatdigina emas, balki 
qarshi zarbaham berdilar. Chernyaev safdoshi polkovnik Veryovkindan yordam 
suradi. U Chernyaevga kapitan Meyer boshchiligidagi otryadni junatdi.
General Chernyaev Olimkul zarbasidan alamzada bo’lib, kuzgacha o’z 
qo’shinlarini tuplab, katta xujumga tayyorgarlik boshlab yubordi. 
1864 yil sentyabr oyining boshlarida eng daxshatli janglardan biri 
Chimkent ostonasida boshlanib ketdi. Turkiston tomonidan kilingan xujumga 
general Chernyaev o’zi, Avliyoota tomonidan qilingan xujumga esa 
podpolkovnik Lerxe boshchilik kiladi. Shahar uzoq vaqt ayovsiz to’pga tutildi. 
Chimkent vayronaga aylantirilgach, piyodalar xujumga o’tdi. Ayovsiz qirg’inlar 
bilan Chimkent shahriga 22 sentyabrda yorib kirildi.
Chimkent qo’ldan ketgach, Qo’qon xonligining eng yirik shahri 
Toshkentga yul ochildi. Toshkentga yurish harakatlari 1864 yil 27 sentyabrda 
boshlandi. U 4 oktyabrda shaharga yetib keldi va xujumni darhol boshlab 
yubordi. Toshkentliklar oyoqqa turib dushmanni shaharga kiritmaslik chorasini 
ko’rdilar. General Chernyaev shahar mudofaachilarini qarshiligiga uchrab, 
xujumni tuxtatishga majbur bo’ldi va Chimkentga qaytib ketdi. 
1865 yilda Sirdaryo va yangi Qo’qon yo’nalishlari tufayli Toshkent 
busag’alarigacha egallangan xududlarda Toshkent viloyati tashkil qilinib, u

---

140 
yerlar Orenburg general gubernatorligiga buysundirildi. General Chernyaev 
gubernator qilib tayinlandi. 
Chernyaev 1865 yil 3 fevralda Rossiya harbiy vaziridan xat oldi. 
"Qushimcha harbiy kuchlar yordamga yetib borgunga kadar xech qanday 
harbiy harakat tadbirini ko’rmasdan, Qo’qon xonligidan norozi Toshkent axli 
bilan aloqa bog’lab turishingiz haqida imperator janobi oliylari buyruq berishni 
lozim topdilar". 
Mansab va unvonga xaddan tashqari uchgan general Chernyaev yuqoridan 
kelgan buyruqlarga amal qilmay, mustaqil harakatlar qila boshladi. Mulla 
Olimquldan norozi bo’lgan Toshkentlik katta mansabdor Abduraxmonbek 
xoinlik qildi va general Chernyaevni Niyozbek qal’asini olishga undadi. 
Toshkentni suv bilan ta’minlab turgan bosh manba shu yerdan o’tar edi. 
Chernyaev Niyozbek qal’asini egallab oldi. Toshkent axli darhol Qo’qondan 
yordam yuborishlarini suraydi. Bundan darg’azab bo’lgan general Chernyaev 
butun qo’shini bilan Toshkent shahri ostonasida paydo bo’ldi.Toshkentliklarga 
yordam berish uchun sarkarda Olimqul Toshkentga yetib keldi va mudofaani 
tashkil qilishga kirishdi. 
General Chernyaev asosiy xujumni janubdan, ya’ni Kamolon darvozasi 
tomonidan boshlaydi. Chunki u Buxoro amiri qo’shinlari ham Toshkentga 
kirishi mumkinliginidan xavfsiradi. Xujum boshlanguniga qadar Olimqul 
o’zqo’shinlarini shahardan tashqariga olib chiqdi. Sarbozlarini bir necha 
otryadlarga bo’lib, 36 iborat artelleriyasini muhim yo’nalishlarga joylashtirdi. 
Nihoyat, 1865 yil 9 may kuni ikki tomon kuchlari to’qnashdi. Rus 
qo’shinlari bosar-tusarini bilmay keng va chuqur Salor arig’idan o’tib, 
to’plarning qattiq ximoyasida shaharga yaqinlashib kelaverdilar. Olimqul 
boshchiligidagi qo’shin qarshi chiqib, ularning yo’lini to’sib qo’ydi. 
Shunda daxshatli jang qizib ketdiki, yeru-kuk larzaga keldi. Butun osmon 
chang bilan qoplandi. Odamlar qaerda-yu, qurollar qaerda ekanligini ajratish 
mumkin bo’lmay qoldi. Nixoyat, Toshkentliklar tob berolmay yengilib qocha 
boshladilar. Hamma sarosimaga tushib turgan paytda Olimqulga o’q tegib 
yiqildi. U safdan chiqqach, Xudoyorxonning qarindoshi Sulton Mirsaid amir 
lashkarboshi vazifasini o’z zimmasiga oldi. Olimqulning o’limidan so’ng 
Toshkentliklar Buxoro amiriga murojaat qilib yordam suraydi. Ammo amir rad 
javobini beradi. 
Bu paytda Chernyaev Buxoroga boradigan yo’llarni ham to’sib qo’ydi. 
So’ngra Toshkentga so’nggi xujumni boshladi. Shahar aholisi qattiq qarshilik 
ko’rsatishni davom etdi. Xar mahalla, uy jang maydoniga aylana bordi.
Ayniqsa, Qiyot maxallasining jangchilari qaxramona kurashdilar. Abduraxmon 
yasovul boshchiligidagi ko’ngillilar guruxi kun buyi dushman xujumini daf 
etib turdi. Nihoyat Toshkentliklar bu urush katta vayronagarchilik va 
qurbonliklar berishga aylanib ketayotganligi hamda vaziyatni o’nglab 
bo’lmaslikni nazarda tutib, mo’zokara boshlashga majbur bo’ldilar. 1865 yil 17 
iyunda muzokaralar boshlandi. Chernyaev shaharning Haqimxo’ja Qozi Kalon, 

---

141 
Abulqosim Eshon, Domla Solihbek Oxun kabi kishilar bilan suxbat o’tkazdi.
Ikki tomon axdnomaga imzo chekdi. Chernyaev o’z harakatlarini hokimiyat 
oldida oqlash uchun oqsoqollardan go’yo Toshkent ixtiyoriy ravishda rus 
qo’shiniga bo’ysunganligi haqida xat uyushtirib berishni talab qildi. Chernyaev 
soxta axdnomani to’ldirishni Abdusattor Qorabosh o’g’liga topshiradi. So’ngra 
shahar kattalarining barchasiga majburiy ravishda qo’l qo’ydirilib muxr
bostiriladi. 
Toshkentni zabt etgan chor zobit va soldatlari uchun katta unvonlar 
taqdim qilinadi. Chernyaevga katta maosh bilan nafaqa tayinlanib, oltin qilich 
sovg’a qilinadi. Soxta ahdnomani Vatan xoinlari Chernyaev buyrugi bilan 
Sankt-Peterburgga olib ketishdi. Shu tariqa Toshkent rus chorizmi qo’liga o’tdi. 
Toshkentning taqdiri Rossiya foydasiga hal etilgach, Orenburg general 
gubernatori Krijanovskiy 1865 yil kuzda Toshkentga yetib keldi. U Toshkentni 
Qo’qon va Buxoro ta’siridan mutloqo xalos qilish choralarini ko’rib, uni 
mustaqil o’lka deb e’lon qildi. Bu paytda Qo’qon va Buxoro urush holatida edi. 
Buxoro amiri qo’shinlari Xujanddan Qo’qon xonligining ichkarisiga kirib 
borardi. Amir yo’l-yulakay Toshkent muammosini xal qilishi va uni o’ziga 
qo’shib olish uchun rus qo’mondonlariga shaharni topshirishni talab qildi. Lekin 
general Chernyaev o’rniga tayinlangan yangi qo’mondon Romanovskiy Buxoro 
amiri talabini bajarmadi. Talablari bajarilmagan amir Toshkent tomon yo’lga 
otlandi. Ammo Xo’jand yaqinidagi Irjar qishloqi oldida rus qo’shinlari 
tomonidan tor-mor etildi. 1868 yil 24 mayda bosqinchilar Xujandni bosib 
oldilar. 
General Romanovskiy harbiy vazirga yuborgan "Markaziy Osiyo 
chegarasidagi ishlarning ahvoli to’grisida"gi maktubida amirning urush 
harakatlarini davom ettirishga tayyorlanayotganligi haqida xabar qildi. 
1866 yilning boshlarida Jizzaxga hujum qilindi. Ammo Jizzaxliklar 
shaharni qattiq ximoya qildilar. Dushman orqaga qaytishga majbur bo’ldi. 
1868 yil oktyabr oyida bosqinchilar yana Jizzax shahriga hujum qildilar. Bu 
jang daxshatli bo’ldi. Dushman harbiy qurollarining ustunligi tufayli 
Jizzaxliklar 18 oktyabrda taslim bo’ldilar. Harbiy harakatlar yana davom 
qildirilib, Uratepa, Yangi Qo’rgon istexkomlari ham ishgol etildi. Rus 
qo’shinlari Buxoro amirligining bir qismini egallab, uni Qo’qon xonligi 
chegaralaridan ajratib tashladi.