«O’zbekiston tarixi» fanidan chor rossiyaSI, sovet mustamlakachiligi va milliy istiqlol» davrlari bo’yicha uslubiy qo’llanma

1. Ikkinchi jahon urushning boshlanishi O’zbekistonning urush girdobiga 
tortilishi.
Insoniyat tarixida ikkinchi jahon urushi eng atta fojialardan biri sifatida o’rin 
olgan. Bu urushda jahonning 72 mamlakati qo’shilib ulardagi armiyalar safiga 110 
mln ishi safarbar qilingan edi. Urush davomida qariyb 55 mln kishi o’ldirilib, 
minglab shahar va qishloqlar, zavod va fabrikalar, madaniyat obidalari, 
kommunikasiya va irrigasiya inshootlari vayronaga aylantirilgan edi. Ko’rilgan 
zarar va sarflangan mablag’larning umumiy miqdori 4 trln dollarni tashkil qildi. 
1939 - yil 1 sentyabrda fashistlar Germaniyasi qo’shinlarining Polshaga 
bostirib kirishi Angliya va Fransiya uchun kutilmagan holat edi. Ular 3 sentyabrda 
Germaniyaga urush e’lon qilgan bo’lsalarda qahramonona jang qilayotgan polyak 
armiyasiga real harbiy yordam ko’rsata olmadi. Shu tariqa ikkinchi jahon urushi 
boshlanib ketdi. 1939 - yil 23 avgutsdagi sovet-german bitimining mahfiy 
qo’shimcha bayonnomasiga muvofiq SSSR Germaniya bilan bir vaqtda Polshaga 
hujum qilish kerak edi. Lekin Stalin bu masalada Gitlerni aldadi. Sovet 
qo’shinlarini urushga tayyor emasligini bahona qilib, Germaniyadan mag’lubiyatga 
uchragan Polshaning sharqiy hududlariga aniqrog’i, G’arbiy Ukraina va G’arbiy 
Belorussiyaga 17 sentyabrda o’z qo’shinlarini «agressor» sifatida emas «xaloskor» 
sifatida kiritdi. 1940 - yilda SSSR Boltiqbuyi respublikalari va Bessarabiya 
(hozirgi Moldaviya)ni ham egalladi. 
Ikkinchi jahon urushini yirik davlatlar o’rtasidagi ixtiloflar, agressiv davlatlar 
– nasistlar Germaniyasi, fashistlar Italiyasi, militaristik Yaponiya boshladilar. Ular 
orasida Germaniya uyushtiruvchi, yetakchi rol o’ynaydi. 
Ikkinchi jahon urushining dastlabki davrida vaziyatning Germaniya uchun 
qulayligi fashistlar armiyasining tayyorgarlik darajasining sovet armiyaidan 
yuqoriligi, Germaniya harbiy-iqtisodiy salohiyat jihatdan Yevropa mamlakatlari 
hisobiga SSSRdan uzib ketganligi sababli fashistlar Germaniyasi 1941 - yil 22-
iyun yakshanba kuni tong saharda hujum qilmaslik to’g’risidagi shartnomani 
buzib, urush e’lon qilmasdan Sovet Ittifoqiga hujum boshladi. Fashistlarning 
maqsadi SSSRni bosib olish boyligini talash, millionlab keshilarni qirish va 
qolganlarini qul qilishdan iborat edi. 
Germaniya bilan hamkorlikda uning ittifoqchilari – Italiya, Finlandiya, 
Vengriya, Ruminiya, Bolgariya ham Sovet Ittifoqiga qarshi urushga kirdilar. 

---

73 
Gitler tomonidan SSSRga qarshi tuzilgan reja «Barbarossa» (sariqsoqol)
77
deb, nomlanib, unda «Germaniya qurolli kuchlari Sovet Rossiyasini qisqa muddatli 
kompaniya davomida Angliyaga qarshi urush tugagunga qadar tor-mor keltirishga 
tayyor bo’lishlari lozimligi,: Ruslarning G’arbmy Yevropadagi quruqlikdagi 
qo’shinlarining asosiy kuchlari dadil operasiyalarda tanklarning tez harakatlanishi 
va chuqur kirib borishi vositasida yo’q qilinishi kerakligi kabilar belgilangan
78
.
Urushning dastlabki kunlaridanoq urush girdobiga tortilgan O’zbekistonning 
ham moddiy va ma’naviy kuchlarini urushga safarbar etishga kirishildi. Barcha 
viloyat, shahar tuman harbiy komissiaratlari harbiy xizmat majburiyatida 
bo’lganlarni safarbar etish bilan shug’ullandilar. Urushning datlabki oyidayoq yuz 
minglab vatandoshlarimiz qo’lga qurol olib frontga jo’nab ketdilar. 
O’rta Osiyo harbiy okrugi front uchun jangchilar va zobitlar tayyorlaydigan 
uchoqqa aylantirildi. Bu okrug 1941 - yil iyunidan, 1942 - yil oxirigacha bo’lgan 
muddatda harbiy safarbarlik asosida 109 ta harbiy qo’shilma tuzdi, harakatdagi 
armiyaga va Oliy Bosh Qumondonlik qarorgohi zahirasiga 86 deviziya hada 
brigada jo’natdi. 
O’zbekiston hukumati va vatanparvar kuchlari milliy harbiy qo’shilmalar 
tuzish tashabbusi bilan chiqdilar. 1941 - yil 13-noyabrdan, 1942 - yil martgacha 
bo’lgan davrda 14 ta milliy harbiy qo’shilmalar jumladan, 9 ta o’qchi brigada, 5 ta 
otliq askardar deviziya tuzilib frontga jo’natildi. 
1941 - yilda O’zbekiston aholisi jami 6,5 million kishini tashkil etgan, 
ularning yarmini bolalar va keksalar tashkil etgan bo’lsa, yaroqli odamlarimizning 
50-60 foizi, aniqrog’i 1433230 kishi urushga safarbar bo’lgan
79
. 
Urush yillarida O’zbekistonga yuzga yaqin sanoat korxonasi jumladan, 48 ta 
mashinasozlik metall ishlash, kimyo va boshqa harbiy texnika va mahsulotlar 
ishlab chiqaruvchi yirik zavodlarning asbob-uskunalari ko’chirib keltirildi, zudlik 
bilan barpo etilgan binolarga joylashtirildi va montaj qilindi. Toshkentda 
joylashtirilgan Rostselmash zavodi «Katyusha» va minomyot snaryadlari, aviasiya 
zavodi jangovar samoletlar yetkazib bera boshladi.
1941 - yil 10-iyunda tuzilgan maxsus Respublika komissiyasi va mahalliy 
sovetlarning ijroiya qo’mitalari qoshida tuzilgan alohida bo’limlar keshinlarni 
hisobga olish va joylashtirish bilan shug’ullandilar. 1941 - yil 3 dekrbda 
O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo’mitasi ko’chirib keltirilgan fuqarolarni 
qabul qilish va joylashtirish yuzasidan maxsus qaror qabul qildi. 
O’zbekiston bo’yicha 1942 - yil bahorigacha SSSRning g’arbiy xududlaridan 
ko’chirib keltirilgan 716 ming kishi qabul qilinib olindi, ishga joylashtirildi, ular 
uchun yashash sharoitlari yaratildi. Ko’chirib keltirilgan 200 mingdan ko’proq 
yetim bolalarni o’z bag’riga oldilar. Ko’plab o’zbek oilalari 4000 dan ortiq yetim 
77
Germaniyada XII-XIII asrlarda hukmronlik qilgan Shtaufenlar sulolasi mashhur vakili Fridrix 1 Barbarossa 
nomidan olingan.
78
Vatan urushi 1941 – 1945 rasm va kinohujjatlarda. 1 tom. Moskva, 1985. B. 29. 
79
Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.: O’zbekiston, 1996. B, 80..

---

74 
bolalarni o’zlariga farzandlikka oldilar, topgan-tutganlarini ular bilan baham 
ko’rdilar. 
Kommunistik partiya boshlangan urushni Ulug’ Vatan urushi deb, e’lon 
qilgan bo’lsada, o’zbeklar uchun u bunday urush emas edi. Chunki o’sha davrda 
biz 
Rossiyasining 
mustamlakasi 
edik. 
Mustaqillik 
uchun 
harakatning 
bostirilganligi, e’tiqod uchun ta’qiblar, jamoalashtirish davridagi zo’rovonliklar, 
XX-asrning 20-30 - yillaridagi ommaviy qatag’onlar xalqimiz xotirasidan 
uchmagan edi. Shuning uchun sovet mustabid tuzumini himoya qilishni xalqimiz 
kam uylar edi. Lekin shu bilan birgalikda o’zbek xalqi fashizmning insoniyatga 
bolshevizm balosidan ham katta xavf solayotganini, unga qarshi kurashish adolatli 
ekanligini tushunib yetdi va dushmanga qarshi kurashga otlandi. Shu jihatdan 
Prezident I.A.Karimovning «Urush davri voqyealari, jangchilarimizning 
jasoratlarini tahlil etishda va ta’riflashda» ham mafkurabozlikni kamroq aytishga 
doir chaqirig’i nihoiyatda dolzarb bo’lib jaranglaydi. Prezident haqli ravishda 
bunday deb, ta’kidlagan edi: «Ikkinchi jahon urushiga qanday qaralmasdan, bu 
urush qaysi g’oya ostida va kimning qo’li bilan olib borilgan bo’lmasin, o’z 
Vatani, el-yurtining yorug’ kelajagi, beg’ubor osmoni uchun jang maydonlarida 
halok bo’lganlarni, o’z umrlarini bevaqt xazon qilgan insonlarni doimo yodda 
saqlaymiz. Bu achchiq lekin oliy haqiqatni unutishga hyech kimning haqqi yo’q va 
bunga yo’l ham bermaymiz»
80
.