O’zbekiston respulikasi sog‘liqni saqlash vazirligi

Nazariy qismi
Umum talim maktablari bir necha tipda bo’ladi:
· Ommaviy umo’talim maktablari - litsey sinflari bilan, bunday bolalar kuniag olti soat bo’ladi, kun uzaytirilmagan umumta’lim maktablari bunda o’quv va tarbiya jarayoni amalga oshirilib o’quvchilar kunda 8-10 soatdan bo’ladi;
· O’quvchilar yil bo’yi bo’ladigan maktab internatlar.
O’quvchilar qontingentlarini salomatlik holatiga ko’ra uch xil tipga maktablar ajratiladi:
· Ommaviy umumta’lim bolalar uchun;
· Rivojlanishida nuqsonlar bo’lgan bolalar uchun maktablar - ojiz, ko’zi ojizlar, karlar, kar-soqovlar, aqliy orqada qolganlar uchun;
· Salomatligi yomonlashgan bolalar uchun sanotoriya tipidagi maktablar, nevrotiklar, surunkali revmatizm, polimelit, sil intoksiyasi bilan origanlar uchun.
Keyingi yillarda umumta’lim maktablarini - gimnaziya va litseylar paydo bqldi. Gimnaziyalar - umumta’lim maktab bo’lib, fanlar chuqur o’rgatiladi, ularda 1 dan 9 sinfgacha o’qitiladi.
Litseylar - umumtalim maktablari bo’lib, talim maxsuslashtirilgan yoki yuqori darajada bo’lib, o’rta va yuqori sinflar o’qitiladi.
Maktab maydoni ekinzor ko’kalamzorga ega bo’lishi va zonalarga ajralishi lozim; o’quv tajriba jismoniy tarbiya va sport, dam olish va xo’jalik zonasi maydonining 40-50 foizi yashil maydonga to’ri kelishi kerak.
Sport zonasi to’rida joylashadi. Sport zonasining asosiy elementlari gimnastika maydoni, gimnastika devori, bruspya va x.k. To’p bilan o’ynash maydonchasi binolar oynasidan 10 metr uzoqda yoki ko’kalamzor maydon bilan ximoyalangan bo’lishi kerak. Maktab binosidan chiqish yaqinida harakatchan o’yinlar uchun maydonchalar joylashib, 1-2 sinflar, 9-10 sinflar uchun bo’linadi. Maydonchalarga yilni issiq vaqtida o’yin maydoniga 1-2, 3-4 soat ilgari suv sepilishi kerak. O’yin maydonchalariga past bo’yli maysalar ekiladi. xo’jalik hovlisi va maktab oshxonasi ishlab chiqish qismiga kirish tomonida, o’quv tajriba zonasi bilan aralash kqchaga alohida chiqishi bo’ladi. A'lat idishlar eni 3 metr ko’kalamzor bilan ajratiladi va asfaltlangan yoki sementlangan joyga qo’yiladi.
Axlat idishlari maktab binosidan 25 metr uzoqlikda joylashadi. Butun maydon har kuni tozalanadi. Bahor va yozda suv sepiladi. Qishda o’yin maydonlari va yo’laklari qordan tozalanadi. Qishda chana uchish uchun jismoniy tarbiya zonasidan joy qilinadi. Yo’laklar bino atrofida kamida 100 metrgacha qattiq qoplamga ega bo’lishi kerak.
Kechga maydon yoritilishi lozim, me'yor yerda 20-40 lk.
Maktablarning jihozlanishi, binolarning holati, rekonstruksiya yangi qurilgan maktab binolarini qabul qilishda Davlat me'yorlariga amala qiladi.
Pedagogik va gigiyenik talabadan chiqib, maktab binosining tuzilishi quyidagilarni ta'minlashi lozim:
1) bolalarning funksional holati va rivojlanish xususiyailaridan kelib chiqib, o’quv-tarbiya jarayonini differetsiatsiyalash uchun bolalar kollektivlarini maksimal holda bolalarning yoshiga qarab guruhlarga ajratish imkonini berishi;
2) shovqin, chang va havoni ifloslanish manbai bo’lgan xonalarni gimnastika va faol zal, ustaxona, ovqatlanish bloki va xo’jalik xonalarining umumiy maktab binosidan ajratilishi;
3) o’quv va reaksion xonalarni garderob va yer uchatskasi bilan qulay va qisqa bolinishi, bu boshlanich sinflar uchun muhim bo’lib, tanafus va dam olishida foydalaniladi;
4) o’quv reaksion xonalarni tabiiy yoritish va ventiyatsiya bilan ta'minlash uchun qulay sharoitlar bo’lishi;
5) yuqumli kasalliklar kelib chiqqanda ularni butun jamoa tarqatilishi oldini olish maqsadida alohida guruhlarni izolyatsiya qilish imkoniyati bo’lishi.
Maktablarning maydoni va tarkibi o’quv rejasiga asoslanadi, xonalarning sig’imi hisobga olinadi. Uzaytirilgan kuni tashkillashtirish uchun maxsus xonalar bo’lishi lozim. 1-4 sinflar uchun soniga qarab xonalar kerak. 5-10 sinflar uchun o’quv kabinetlari ko’zda tutiladi. Kabinetlarda o’quvchilarning bo’yiga mos mebel bilan ta'minlash uchun yirik maktablarda har bir fan uchun 2-3 yosh oraliida mo’ljallangan 2-3 kabinet bo’ladi.
Maktab binosi quyidagi guruh xonalariga ega bo’lishi lozim:
1) 1-4 sinflar uchun; 2) 5-10 sinflar uchun; 3) mehnat talim uchun. 4) o’quv sport va ommaviy tadbirlar uchun; 5) kuni uzaytirilgan sinflarga o’quv xonalari seksiyalari; 6) umumta’lim xonalari: oshxona, kutubxona va ma'muriy xo’jalik tibbiy va x.k.
O’quv xonalari bo’lagining har vaqtda bolalar va qizlar uchun san uzel bo’ladi.
Maktabda mehnat talimini tashkillash uchun kerak
1) 5-9 sinf qil bolalar uchun kombinatsiyalangan ustaxona - metall, yog’ochni qayta ishlash uchun va boshqa mehnat turlari uchun;
2) jihozlar xonasi;
3) 9-11 sinflar amaliyoti uchun ustaxona;
4) 5-9 sinflar qizlar uchun mehnat xonasi, matolarni qayta ishlash uchun va kulinariya xonalari
Maktab talimi xonalari tabiiy yoritilishi va bir qavatli yoki alohida binoda joylashishi kerak. 10 sinf xonalariga ega maktablarda faol zal kinoauditoriya bo’ladi. 8-sinfga ega maktablarga faol zal gimnastika zali bilan birga bo’ladi. Bolalarni ovqatlanish ustidan har kunlik nazorat shifokor va hamshira tomonidan amalga oshiriladi, bu o’z ichiga mahsulotlar ustidan, saqlanishi, realizatsiya muddatlari, tayyorlash texnlogiyasi, tayyor ovqatlar ustidan ovqatlanish bloki sanitoriya epidemiyaga qarshi rejami, idishlarni yuvilishi, ovqatlanish ratsioni, miqdoriy tarkibi ustidan nazoratni o’z ichiga oladi.
Ovqatlanish blokining tashkillashtirilish idish tovoqlarni yuvilishi jarayonlari “Ovqatlanish gigiyenasi” ga to’la amal qilinishi kerak.
Idish-tovoqlar fayans, chinni va zanglamaydigan po’latdan tayyorlangan bo’lishi kerak. Alyumin va plastmassadan tayyorlangan idish tovoqlar tavsiya qilinmaydi. Boshlanich sinflarda o’quvchilarning ovqatlanishi o’qituvchi nazorati ostida olib boriladi.
O’quvchilar ovqatlanishidan qo’llarini sovun bilan yuvib, sochiqda quritadilar. Suv ichish fantanlari tekshirilib, tozalanib turiladi. Agar maktabda suv ichish fantanlari bo’lmasa o’quvchilar qaynatilgan suv bilan ta'minlanadi va u emaldan qilingan baklarda saqlanadi.
Baklardagi suv har kuni yangilanishi lozim. Stakan va kurushkalar ishlatilgan so’ng qaynatilgan suv bilan chayiladi.
Maktabning 1- qavatida vrach kabineti bo’lishi kerak. Agar maktabda sinflarning soni 30 tadan ko’p bo’lsa, ish oktori kabineti bo’lishi lozim.
Ovqatlanish zallari 4-6-10 o’rinli stollar va stullar yoki taburetkalar bilan jihozlanadi.
Sanuzel yuvinish xonalari va xojatxonalardan tashkil topadi. har bir qizga 1 unitaz, 40 o’g’il bolaga 1 unitaz va 1 pisuar va 60 o’quvchilarga 1 yuvinish rakovinasi to’ri kelishi kerak.
Akt zali kinoauditoriyasida ham yuvinish xonasi va xojatxona ko’zda tutiladi. 160 o’rinli, 160 dan ko’p o’rinli zalda, 2 unitaz va 1 qo’l yuvgich. Bolalar uchun - 1 unitaz, 1 pissiar va 1 qo’l yuvgich bo’ladi. unitazlari ochiq kabinetlarda joylashib, 1,75 m2 poldan balansd to’siqlarga ega bo’ladi va polga 0,2 metr yetmaydi. Kabina o’lchami 0,8x1 m. Shaxsiy qo’l yuvgichlarda kranlar oralii 0.6 m., umumiy qo’l yuvgichlar oralii 0.65 m. Qo’l yuvgichlar balandligi boshlinich sifndagi bolalar uchun - 0.4 m., yuqori sinflar uchun 0.8 m., san-uzel va qo’l yuvgichlar o’quv xonalari yotoqxonalari va zinalarning to’g’risida joylashishiga ruxsat berilmaydi.
Parta va stollarni bo’yash uchun ochiqdan to to’q yashil ranglar jamlamasidan, shuningdek, aks etish koeffitsiyenti 0.45 bo’lgan tabiiy yog’och rangidan, sinf doskasi uchun aks etish koeffitsiyenti 0.10-0.20 bo’lgan to’q yashil va jigar ranglardan foydalanish tavsiya etaladi.
Devor, shift, pollar yuzasi yaltiramasligi va xira bo’lmasligi kerak. O’quv xonalarining yuqori qismi yuzasi shiflari va devorlari oq rangda bo’lishi kerak.
Ishlatilayotgan bo’yoqlar, materiallar, laklar O’RSSV ruxsat berganlari qatoridan bo’lishi kerak. Shkaf va boshqa jihozlar xona orqa devoriga o’rnatiladi.
Internat tipidagi nazorat qiluvchi ob'yektlarga quyidagilar kiradi:
· oilasida tarbiya olishga zarur shart-sharoitlari bo’lmagan bolalar uchun mo’ljallangan umumiy tipdagi umumta’lim maktab -internat (kamida 280 nafar o’quvchi mavjud bo’lganda sinflar to’la to’kis qilib tashkil etiladi);
· yetim-yesir bolalar va ota-onasi qaramay qo’ygan bolalar uchun mo’ljallangan bolalar uylari va sanatoriy tipidagi maktab-internatlari turli xil kasalliklarga bolalar uchun mo’ljallangan umumta’lim sog’lomlashtiruvchi o’rmonda joylashgan sanatoriy tipilagi maktablar, maktab-internatlari va sanatoriyga o’xshagan bolalar uylari;
· jismoniy va aqliy rivojlanishda nuqsonlari bo’lgan bolalar, ularning umumiy tipdagi umumta’lim maktablarida o’qishga to’sqinlik qiladigan maxsus umumta’lim maktablari;
· ilm-fan, san'at va sport sohasida bolalarni chuqur tayyorlash uchun mo’ljallangan ixtisoslashgan umumta’lim maktab internatlari shuningdek, ona tili va chet tilini chuqur o’rgatadigan maktab internatlari;
· umumta’lim maktablari va o’rta maxsus musiqa va badiiy xunar maktablari xuzuridagi internatlar;
O’qish sinflari quyidagi miqdorda o’quvchilar bilan to’ldiriladi:
· 1-6 sinflardagi umumiy tipda bo’lgan umumta’lim maktab internatlarida 35 kishi, 9-10 (11) sinflarda 30 kishi;
· 1-8sinflardagi umumta’lim sog’lomlashtiruvchi o’rmonda joylashgan sanatoriy va turli xil xastaliklarga mubtalo bo’lgan mo’ljallangan sanatoriy tipidagi maktab internatlarida 25 nafar bola, skoliozga (umurtqa poonasi qiyshaygan) uchragan bemor bolalar uchun mo’ljallangan sanatoriy xilidagi maktab internatlarida 20 nafar bola;
· jismoniy yoki aqliy rivojlanishdan ortda qolgan bolalarga mo’ljallangan maxsus umumta’lim maktab internatlarida, nutqi buzilgan, kar va ko’zi xiralashgan bolalar uchun mo’ljallangan tayyorlov va 1-5 sinflarda 12 nafar bola, aqlan zaif bolalar uchun 16 nafar bola.
Maktab internat hovlisi maktab hovlilariga mo’ljallangan talablar kabi javob berishi kerak va bolalarning hamma yil fasllari davomida toza havoda bo’lishlarini, jismoniy tarbiyani keng miqiyosda uyushtirish va amalga oshirishni ta'minlashi kerak.
Maktab -internat binosi ko’pdeganda 3 qavatli bo’lishi, maxsus korpus binosi esa bir yoki bir necha qancha binolar joylashishi zarur.
Internat - muassasalarning har xil maktabgacha tarbiya yoshidagi guruhning maydoni 1 bola hisobida olganda: yechinish xonasi 0.5 m2, yotoqxona - 3 m2, ayvon - 2 m2, o’yin o’ynaladigan xona - 2.5 m2 bo’lishi zarur. Quyidagilar ko’zda tutilishi kerak: musiqa mashg’ulotlari o’tadigan katta xona, ayvonda o’rin ko’rpa anjomlarini saqlash uchun omborxonalar, yuvinish xonalari, hojatxonalar shular jumlasidandir.
Maktab -internatning o’qish xonalariga va o’quv tarbiya jarayonini tashkil etishga xuddi umumta’lim maktablarida bo’lgani kabi talablar qo’yiladi. Bundan tashqari quyidagilar bo’lishi zarur, internatda yashovchi o’quvchilar umumiy sonining 50 foizi hisobidan 1 o’quvchiga nisbatan hisoblaganda 1.25 m2 keladigan dam olish va dars tayyorlash uchun xonalar shular qatoriga kiradi.
Yotoqxonalarda va yotoqxonalar deb ajratilgan xonalarda bir o’quvchi o’rin hisobida 0.1 m2 keladigan mehmonxonalar ajratilishi kerak. Birinchi qavatdagi yotoqxona binosi xovlidan alohida kiritiladigan tibbiy shahobcha joylashgan bo’lishi lozim.
Maktab-internatlar va maktablar qoshidagi yotoqxona binolari o’g’il va qiz bolalar uchun mo’ljallangan mustaqil seksiyalarga yoki bolalar yoshiga qarab o’quv -turar joy bloklariga birlashtiriladi. Yotoqxona binolarining seksiyalariga yotoqxonalardan, yuvinish xonalari va hojatxonalaridan tashqari, poyafzal va kiyim boshni tozalaydigan xonalar, qiz bolalarga esa shaxsiy gigiyena xonalari kiradi, yotoqxonalarda dush xonalari o’rnatgan ma'qul.
Yotadigan xonalar tagida ustaxonalarni, shuningdek, gazda ishlovchi jihozlar o’rnatilgan xonalar joylashtirishga yo’l qo’yilmaydi, har bir o’quvchiga kattaligi 4 m2 keladigan yetadigan joy bo’lishi lozim, eni esa kam deganda 2.5 m bo’lmog’i darkor, bir xonada 1-4 sif o’quvchilaridan ko’p deganda 8-10, 5-10 (11) sinf o’quvchilaridan ko’p deganda 6 kishi bo’lishi kerak.
Yotoqxona yonidagi hojatxonalar (yotadigan bir joyga 0.35 m2 hisobidagi maydon) sanitariya anjomlari quyidagi hisobda jihozlanadi: 8 nafar tarbiyalanuvchiga bitta yuvigich, 12 nafar bolaga bitta oyoq vannasi, 20 nafar o’g’il bolaga bitta unitaz va bitta pissiar, 15 nafar qiz bolaga bitta unitaz va bitta shaxsiy gigiyena xonasi (uning maydoni 3 m2 bo’lib, 70 nafar qiz bolalarga ajratiladi), gigiyenik dush, unitaz, yuvingich, pedalli bachogi bo’lgan tumbochka ajratiladi.
Sanitariya anjomlariga issiq va sovuq suv singari uyushtirilgan bo’lishi lozim (vannasi, yechinish xonasi, hojatxonasi bo’ladi), dushlar soni 18 yotadigan joyga bitta dush mo’ljallanadi.
Bolalar 7 kunda kamida 1 marta cho’milib, shunda ich kiyimi va o’rin ko’rpasi almashtirilishi lozim. Har bir bolaning alohida markirovka bo’lishi lozim (uni yuvinib bo’lgach qaynatiladi va quritiladi).
Kir yuvish kirxona jihozlanadi. Bolalarning kamida bir oyda bir marta sochi olinadi.
hojatxonadagi unitazlar ochiq kabinetlarda (yoshi kattaroq qiz bolalar uchun 1-2 kabinada eshiklari bo’lishi kerak) o’rnatiladi. 1-4 sinf seksiyalarida hojatxonalar bolalar uchun mo’ljallangan unitazlar o’rnatiladi.
Tibbiy punkti shifokor kabinetidan (maydoni 10 m2) tish vrach xonasi (12 m2), muolaja xonasidan (15 m2) va palatalardan iborat (70 nafar tarbiyalanuvchiga 1 o’rin, bir o’ringa 6 m2 ajratiladi). Izolyatorga maydoni 9 m2 ­­­keladigan 2 ta alohida palata kiradi, har birida sanuzel ham bo’ladi. Izolyatorda bufet-ovqat tarqatuvchi xona (maydoni 6-8 m2), vannaxona va sanuzel bo’lishi kerak.
Maktab internat oshxonasida kerakli xonalar bo’lishi lozim, ular oshxona yoki ovqat tayyorlanuvchi oshxonadek ishlashi kerak. Xonalar soni va ularning maydoni bolalar soniga bog’liq va ular gigiyena va ovqat mahsulotlarini saqlash talablariga javob berishi lozim. Ovqat yeyiladigan zal bolalarni kam deganda 2 smenada ovqat bilan ta'minlay olishi kerak. Bu oshxonalarda bir smenadagi 20 nafar bolaga bir vaqt hisobidan yuvinadigan joy bo’lishi zarur.
Ovqat pishiruvchi ishlab chiqarish xonalarida tarbiyalanuvchilar soniga qarab maydoni 40-50 m2 oshxonasi idish yuvadigan xona (18-22 m2), oziq-ovqat saqlanuvchi omborxona (5-12 m2), yuk tashuvchi va uni tortib oluvchi xona (10-12 m2), xodimlar uchun kiyim yechadigan xona va sanuzel dushxona (umumiy maydoni - 10-12 m2) bo’lishi lozim. ovqat tayyorlanadigan xona, oziq-ovqatlarning miqdoriy va sifatiy ta'rifi talabalariga javob berishi lozim.
Maktab-internatlar jihozlari maktablardagi bo’lgani singari bo’lmog’i kerak. Ustaxonalar maktab-internatlarga qo’yiladigan talabalarni hisobga olib jihozlanadi, bunda bir tarbiyalanuvchiga 4 m2 me'yor to’ri keladi.
Yotoqhonadagilar jihozlari mebel, bolalarning yosh xususiyatlariga to’ri kelishi kerak: ikki nafar tarbiyalanuvchi ga bitta tumbochka, karavotlar soniga qarab stullar, osgichi va har bir bolaga ikki ilmoqlari bo’lgan kiyim osiladigan shkaflar bo’lishi zarur.
Karavotlarni orasidagi masofa 50 sm, karavot boshi tomonidagi oraliq 20 sm, karavotlar qatorlari orasidagi masofa 100 sm, va tashqi devor orasidagi 20 sm ochiq bo’lishi zarur.
1 sinf o’quvchilari uchun darsdan so’ng ikkinchi nonushta yeyishlari kerak.
Yig’ilishlar xonasi (zal)dagi o’rinlar soni tarbiyalanuvchilar umumiy sonining 50 foizi hisobidan har biri 0,6 m2­­ ajratilishi kerak.
Jihozlarga, isitish, shamollatish, yoritish moslamalariga, sanitariya gigiyena, o’qish tartibiga, ovqatlanish, ijtimoiy foydali ish, jismoniy tarbiyaga bo’lgan talablar bolalarning maktabgacha tarbiya yoshidagi va maktab muassasalariga qo’yiladigan talabalarga mos kelishi kerak.
O’quvchilarning maktabdan tashqari vaqtli shartli ravishda ikkita davr:
· birinchisi, uy vazifalarini tayyorlash vaqtiga;
· ikkinchisi, uyquga ketishgacha bo’lgan talablar bolalarning maktabgacha tarbiya yoshidagi va maktab muassasalariga qo’yiladigan talablarga mos kelishi kerak.
Uy vazifalarini tayyorlash jarayonida birorta ish qilganidan keyin bolalarga dam berib turish kerak.
Bolalar uy vazifalarini tayyorlab bo’lgandan keyin to’garaklarga mashg’ul bo’lishi, madaniy hordiq chiqarishi, harakatli o’yinlar o’ynashi, kitob o’qishi, telivizor ko’rishi, (va boshq.) shart. Shunday zaruriy shart - bu mashg’ulot o’qituvchilarning qiziqishlari va moyilligini hisobga olib o’tkazilishi kerak.
O’qituvchilarni xayajonga keltiradigan mashg’ulotlar (ommaviy o’yinlar, sport musobaqalari)ni haftaning boshlanishida o’tkazish lozim. O’z-o’ziga xizmat ko’rsatish o’qituvchilarga katta zo’riqishni talab etadi, shu sababli bu ishlarni cheklash: 1 sinf o’quvchilariga 30 daqiqa, 2-4 sinf bolalariga 1 soatgacha va 5-8 sinf o’quvchilariga 1,5 soatgacha chegaralab qo’yilishi zarur.
Maktab-internatlarda va bolalar uyida sanitariya - gigiyena rejimi xonalarni har kuni ertalab yig’ishtirish (bolalar bo’lmaganda) har oyda xonalarni yana bir marta supurib-sidirish (pollarni yuvuvchi vositalar qo’yib issiq suv bilan yuvish, oshxonada va qo’shimcha xonalarda esa devorni ham) yuvish, har oyda deraza oynalarini yuvib artish pardalarni yuvish, hovlida ko’rpalarni yostiq, adyollarni changdan qoqishdan iborat.
Bolalar uylaridagi xonalarda kir yuvish va uni quritish man etiladi. Uni maxsus xonalarda qilish kerak. Metall, rezina va selluloid o’yinchoqlarni har kuni issiq suvda yuvish va quritish lozim. Yumshoq o’yinchoqlar dezinfeksiya qilinishi kerak. Bolalar uchun foydalaniladigan xonalarni yig’itirishga yo’l qo’yilmaydi (xojatxona, umumiy sovuq koridorlar va zinalar).
14 yoshdan oshgan bolalarni bino ichidagi iliq koridorlar, zinalar va yuvinadigan xonalarni yig’ishtirishga ruxsat beriladi.
Bolalar uylariga ularni tibbiy xodimlar ko’zdan kechirganda va to’la sanitariya iqlovidan: hammomda va dushda cho’milganda, soch olinadigan va kiyimi almashtirilganidan keyin qabul qilinadi. Bolalar uyiga qabul qilinadigan va ta'tildan keyin qaytib keladigan barcha tarbiyalanuvchilarga boshqa bolalardan SEO va JSX boshqarmasi stansiyasi belgilangan muddatgacha ajratib qo’yiladi.