O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Ilm-fan. 

XVI

-

XVIII  asrning  birinchi  yarmi  Xiva  xonligida  ilm-fan  taraqqiyoti  butunlay 

to‘xtab  qolgani  yo‘q.  Bu  davrda  tarix  ilmi  o‘ziga  xos  o‘rinda  turgan.  Chunonchi,  Xiva  xoni 

Abulg‘oziyxon Xiva tarixshunosligi maktabiga asos soldi. 

Abulg‘oziyxon fan va madaniyat tarixida „Shajarayi turk“ va „Shajarayi tarokima“ asarlari 

bilan o‘chmas nom qoldirdi. 

„Shajarayi  turk“  asarining  9-bobi  bevosita  Xorazmning  1512-1663-yillardagi  ijtimoiy-

siyosiy  tarixiga  bag‘ishlangan.  Unda  aniq  tarixiy  voqealar,  turkiy  xalqlar  an’analari,  Xiva  va 

Buxoro munosabatlari jarayoni yoritilgan. Pul muomalasi haqida ma’lumotlar berilgan. 

Abulg‘oziyxonning yana bir katta xizmati shundan iboratki, u o‘z asarlarini oddiy kitobxon 

uchun turkiy tilda yozgan. Shuning uchun ham ayrim olimlar uning asarlarini yangi o‘zbek tili 

yozma yodgorligi, deb hisoblashadi. 

---

Vengriyaning mashhur sharqshunosi X. Vamberi 

„Abulg‘oziyning „Shajarayi turk“i uchun 

butun dunyo undan minnatdor“,

 deb yozgan edi. Bu asar bir necha asrlardan beri ko‘plab tillarga 

tarjima qilib kelinmoqda. 

Abulg‘oziyxonning topshirig‘i bilan „Dastur ul-amal“ asari ham yozilgan. Afsuski, bu asar 

muallifi  hamon  aniqlangan  emas.  Ushbu  asarda  Sohibqiron  Amir  Temurdan  tortib  Zahiriddin 

Muhammad  Boburga  qadar  temuriylar  shajarasi  qisqacha  sharhlangan.  Har  bir  hukmdorga 

qo‘lyozmaning bir bo‘limi bag‘ishlangan. 

XVI  asrda  Xiva  xonlari  kutubxonalarida  xattotlik,  husnixat  maktabi  shakllandi.  Mashhur 

xattot Hamadoniy 1556-yilda Eshmuhammadxonga 

„Shohnoma“n

i miniaturalar uchun ochiq joy 

qoldirib ko‘chirib berdi. 

XVII-XVIII  asrlarda  Xivada  Muhammad  Yusuf  Rojiy,  Bobojon  Sanoiy,  Muhammad  Rizo 

Oxund kabi qator usta xattotlar yashab, mehnat qilganlar. Ular she’riy asarlar, tarjima va tarixiy 

kitoblarni ko‘chirganlar. Har bir kitobni bezashda bir necha soha ustalari ishtirok etgan. Bular – 

qog‘oz qirquvchi, kotib-xattot, muzahhib, lavvohlar, miniaturachi rassom va sahhoflar

 edilar. 

Me’morchilik. 

XVIII  asr  oxirida  Muhammad  Amin  hukmronligi  davridan  boshlab 

birmuncha siyosiy barqarorlik o‘rnatildi. Bu omil Xiva shahrining holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 

Chunonchi, 1782-yilga kelib Xiva shahrida qayta tiklash ishlari tugallandi. 

Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy obidalar ham qurildi. Masalan, 1765-yilda 

Sherg‘ozixon va Muhammad Amin madrasalari bunyod etildi. 

XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti yirik qurilish maydoniga aylandi. Xon farmoyishi 

bilan  karvonsaroy,  usti  yopiq  bozor  hamda  1834-yilda  Olloqulixon  madrasasi  qurilishi 

tugallandi. 

XIX  asrda  Xiva  shahri  bir-biridan  devor  bilan  ajralib  turadigan  ikki  qismga  bo‘lingan. 

Ularning  biri