O‗zbekiston respublikasioliy va o‗rta

qoidasi 
va 
fazilatlari 
ushbulardir:  

 
Har  kuni  mehmon  chaqirgandan  ko‗ra,  ularni  bir  marta  chaqirish  lozim,  toki 
dasturxonga qo‗yilgan ne‘matlar bodastir va aybsiz bo‗ladi. 

 
Uyingizga qadam ranjida qilgan odamning oldiga peshvoz chiqing va ular bilan 
chiroyli muomala qilingki, ular sizning duoingizni qilsin. 

 
Zinhor  mehmondan  yuqoriga  o‗tirmang.  Agar  mehmon  sizni  o‗tirishingizga 
rozilik  bildirsagina  ular  bilan  birga  bo‗ling.  Yo‗qsa,  uzringizni  so‗rab 
«mezbonlik» ishlaringizni davom ettiring. 

 
Mehmonga  «Undan  oling,  bundan  oling.  Nega  hech  nima  yemayapsiz, 
bularning  bari  sizlar  uchun  qo‗yilgan.  Agar  dasturxonda  yetishmovchilik 
bo‗lsa  uzr,  boshqa  kelganlaringizda  batafsil  qilamiz»,  degan  mulozamatni 
hadeb  aytayvermang.  Bunday  so‗zlar  ayniqsa,  tarbiyali  insonlarga 
yarashmaydi.  

 
Mehmon  garchand  og‗ir  botadigan  so‗zlarni  gapirsa  ham  unga  qattiq 
gapirmaslik, uni hurmat qilish zarur. 

 
Mehmondorchilikdagi 
illatlar
 quyidagilarda namoyon bo‗ladi: 

 
Mehmonga ta‘na qilish, dasturxondagi ne‘matlar va taomlarni maqtayverish; 

 
Mehmondan avval mast bo‗lib olish; 

 
Huda-behuda kulaverish; 

 
Ochko‗zlik qilib, oldidagi narsalarni yeb tugatish; 

 
Mehmonlar  oldida  xonadon  a‘zolariga  (xotini,  farzandlari  va  xizmatkorini) 
tanbeh berish, ularni so‗kish va haqoratlash‖
41
. 
  Xalqimiz  mehmonni  e‘zozlashining  sababi  shundaki,  mehmonning  kelishi 
yaxshiliklar  ramzi  ekanligi,  mehmon  dilxushliklarni  keltiruvchi,  araz  va  ginalarga 
barham  beruvchi  ekanligidadir.  Darhaqiqat,  mehmon  kelganda  er-xotin  o‗rtasidagi 
janjal  ham,  bolalarning  harxashasi  ham  to‗xtaydi,  ovozimiz  o‗z-o‗zidan  sekinlashib 
                                                           
40
Qarang: Kaykovus. Qobusnoma. T.: Istiqlol. 1994. 53-bet. 
41
Husanov B., G‗ulomov V. Muomala madaniyati. -T.Iqtisod-moliya. 2009.  B.71. 

---

169 
 
muloyim  bo‗lib  qolamiz.  Shuningdek,  uyimizga  mehmon  kelishi  ozodalik  va 
pokizalik  sababchisi  hamdir.  Shundan  bo‗lsa  kerak  onalarning  «Qizim,  o‗tirishingni 
qara,  uyni  supurib  qo‗ysang  bo‗lmaydimi.  Shuholatda  biror  kishi  kelib  qolsa, 
o‗ylamaydimi  isqirt  yashar  ekan  deb?!‖  koyishlari  shundan  bo‗lsa  kerak.  Hatto 
uyimizda  yotgan  bemor  ham  biroz  bo‗lsada  kasalini  unutib  mehmon  bilan  suhbat 
qurgisi keladi. 
Hayotda  hamma  ham  yaxshi  mehmondo‗st  uy  egasi  va  har  kim  –  kutilgan, 
qiziqarli mehmon bo‗la olmaydi. Buning uchun avvalambor mehmonlar qimmatbaho 
idishlar, kumush jihozlar va boy taomlar bilan mehmon qilish shart emas. Juda oddiy 
mazali taom tayyorlash mumkin; eng muhimi, kelgan mehmonlar o‗zlarini yaxshi va 
dildan  ularning  kelishlaridan  xursand  ekanliklarini  ko‗rishishidadir.  Kutilmagan 
mehmonning  tashrifi  kishini  sevintiradi,  lekin  ba‘zida  noqulay  ahvolga  ham  solib 
qo‗yadi.  Shuning  uchun  birovnikiga  tashrif  buyurmoqchi  bo‗lsangiz,  boriladigan 
vaqtni,  uning  nima  qilishini  va  turmush  tartibini  hisobga  olish  kerak.  Eng  yaxshisi, 
qaysi  vaqtda  borilsa  malol  kelmasligini  uy  sohibidan  shaxsan  yoki  telefon  orqali 
so‗rash  kerak.  Mehmonga  ertalab  va  kechasi  borilmaydi.  Odob  qoidalariga  ko‗ra, 
mehmonga soat 12 dan soat 20 gacha bo‗lgan vaqt oralig‗ida boriladi. 
Mehmonga  borganda  mayda-chuyda  tartib-qoidalarni  ham  esdan  chiqarmaslik 
kerak.  Eshik  oldiga  kelgach,  eshik  qo‗ng‗irog‗ini  qisqagina  chalish,  yoki  eshikni 
sekingina  taqqillatish  lozim.  Birinchi  qo‗ng‗iroqdan  keyin  eshik  ochilmasa,  takror 
qo‗ng‗iroq  chalish  mumkin,  lekin  ikki  martadan  ortiq  qo‗ng‗iroq  chalinmaydi.  Bu 
munosabatingiz  salbiy  ekanligini  bildiradi.  Uy  sohibi  mehmonga  ketgan  bo‗lsa  aslo 
uning  ketidan  bormang.  Mehmonga  borganda,  agar  uy  sohibi  bilan  oldindan 
kelishilgan bo‗lmasa, begona kishilarni ergashtirib olib borish yaramaydi.  
Bolali  uygagina  yoki  bolalarga  xursand  bo‗lishadigan  xonadongagina  bolalarni 
olib boriladi. 
Mehmonlarni  to‗plashning  eng  qulay  payti  –  juma  yoki  shanba  kunlaridir: 
ertasiga uyni sarajomlab, o‗zingiz ham dam olasiz. Mehmonlarni uyda kutib olishdan 
avval,  ularni  qanday  kutib  olish  imkoniyati  borligini  ham  hisobga  olish  maqsadga 
muvofiq.  Mehmonlarni  shunday  o‗tkazi  kerakki,  ularning  kasbiy  qiziqishi 
mehmondorchilikni  munozaraga  aylanib  kyetish  darajasida  mos  kelmasin. 
Mehmonlarni bir-biriga tanishtirish bilan ularning qiziqishlari haqida ham aytib o‗tib 
o‗tish – kirishib kyetishga yordam beradi. 
Kechaning avvali juda tashvishli bo‗lishini hisobga olish lozim. Shuning uchun 
mehmonlar kelishlaridan yarim soat avval ishlarni tugatishga ulgurish kerak. Bu bilan 
mehmonlarni nisbatan betashvish, yaxshi kayfiyatda kutib olish mumkin. Mehmonlar 
kutib  olish  jarayoni  samimiy  bo‗lishi  lozim.  Vaqtliroq  kelib  qolgan  mehmonga 
yuvinish  va  o‗zini  tartib  keltirib  olish  xonasini  ko‗rsatiladi.  Uy  egasi  mehmonlarni 
aniqlik  va  eshitarlik  qilib  tanishtirishi  lozim.  Mehmonlarni  kamchiliklari  haqida 

---

170 
 
gapirilmaydi.  Uy  egasining  asosiy  vazifasi  –  bu  har  kim  o‗zini  yaxshi  va  qulay  his 
qilishi  uchun  do‗stona  munosabatni  shakllantirishdir.  Agar  uy  egasi  mehmonlarni 
qiziqtirishni  uddalashga  ko‗zi  yetmasa,  unda  buning  uchun  udabburonroq  do‗stini 
taklif qilsin.  
Mehmon  kutishdan  tortib  uni  kuzatishgacha,  dasturxonni  bezashdan  tortib, 
narsalarni joylashtirishgacha, taomlarning mazasidan tortib mehmon bilan bo‗ladigan 
suhbatgacha barcha-barchasi go‗zallik qonuniyatlari asosida bo‗lishi zarur. Jumladan, 
mehmondorchilikning muhim  sub‘ekti bo‗lgan pazandalik san‘atida taom tayyorlash 
jarayoni, uni bezash, taomlarni tartib bilan tortiq qilishning o‗ziga xos xususiyatlari 
bor.  
Milliy 
xususiyatlarimizdan 
kelib 
chiqqan 
holda 
bugungi 
kundagi 
mehmondorchiliklarning  aksariyatida  dasturxonga  yengil  taomlar  (somsa,  go‗shtli 
salatlar), so‗ngra birinchi va ikkinchi taomlar tortiladi. Birinchi taom suyuq (sho‗rva, 
mampar,  lag‗mon,  tiftil  va  h.k),  ikkinchi  taom  quyuq  (palov,  qovurdoq,  dimlama, 
manti, norin va h.k)lardan iborat bo‗ladi. Mazkur jarayonni go‗zal tashkil yetishdagi 
asosiy  unsurlar  -  idishlarning  chiroyliligi,  tozaligi,  qulayligi,  joylashtirishning 
nafosati  hamda  taomning  mehmonga xush  yoqadigan  xilini tanlay  bilishdadir. Zero, 
mehmonga  xush  yoqmagan  taomni  taqdim  qilish  mehmondorchilikdagi  nafosat 
mezonlarini buzib yuborishi mumkin. Shuni ta‘kidlash zarurki, ko‗nglimiz tilamagan 
taomni  mehmon  dasturxoniga  qo‗yish  yoki  o‗zimizga  ravo  ko‗rmagan  narsani 
mehmonga sovg‗a qilish - mehmonni mensimaslikdir.  
Kimgadir yaxshi, kimgadir esa shunchaki g‗amxo‗rlik qilish yaramaydi. Mezbon 
tashvish  va  ishning  ko‗p  bo‗lishiga  qaramasdan,  o‗zini  xushchaqchaq  ko‗rinishga 
harakat  qilishi  lozim.  Shu  bilan  birga  har  mehmonlar  ham  nafaqat  mezbonlarga 
nisbatan,  balki  mehmonlarga  nisbatan  mulozamatli  va  diqqatli  bo‗lishi  lozim.  Iliq 
kayfiyatni  hosil  qilishda  mehmonxonani  yaxshi  yoritish  ham  ahamiyat  kasb  etadi. 
Haddan  tashqari  yorug‗lik  noqulaylik  tug‗diradi.  Ammo  mehmonlar  o‗tiradigan 
joylar yetarli yoritilgan bo‗lishi kerak. Bunda turli yoritgich vositalaridan: stol, osma 
va  devor  lampalaridan  foydalanish  mumkin.  Do‗stona  kechalarga  vazmin  kuylar 
yarashadi. Agar siz o‗zingizning yangi video tasmangiz bilan maqtanmoqchi bo‗lib, 
ularni  mehmonlarga  havola  qilsangiz  –  bu  hammaga  ham  yoqavermasligini  nazarda 
tuting. 
Kechaning muvaffaqiyatli o‗tishida uy bekasining kayfiyati va ko‗rinishi muhim 
o‗rin  egallaydi.  Hamma  narsaga  ulgurish  kerak:  uyning  ozoda  va  tartibliligi, 
pishiriqlar yaxshi chiqishi, chiroyli kiyinib, yaxshi ko‗rinmoq lozim. Agar siz bunday 
ichki  qoniqishni  his  qilmasangiz,  mehmondorchilik  yaxshi  o‗tmaydi.  Sizni 
kayfiyatingiz  butun  bir  kechaga  ta‘sir  qiladi.  Shu  sababli,  o‗zingizga  e‘tibor  berish 
yoddan chiqmasin. 

---

171 
 
Mehmonlar  kelishi  bilan  televizor  yoki  radioni  o‗chirib  qo‗yish  va  butun 
e‘tiboringizni  ularga  qaratish  mezbonning  mehmonga  bo‗lgan  ijobiy  munosabatini 
ko‗rsatadi.  Ba‘zi  hollarda  ish  ko‗payib  ketsa,  biron  yaqin  qarindosh  yoki 
tanishingizni  yordamga  chaqirishingiz  mumkin.  Bu  paytda  telefonda  gaplashish 
barchani  diqqatini  jalb  qiladi,  ammo  bu  ijobiylik  kasb  etmaydi.  Qayta  qilishingizni 
aytib,  so‗ng  suhbatni  to‗xtatish  lozim.  Mehmonlarni  ichishga,  yyeyishga  zo‗rlash 
ularni me‘dasiga tegish mumkin.  
Uy  bekasining  mehmondorchilik  bilan  ovora  bo‗lishi,  uy  egasining  esa 
mehmonlarga «qarab» o‗tirishi tabiiy, ammo uy egasining ayoliga mehmonlar oldida 
o‗zi  bajarishi  mumkin  bo‗lgan  buyruqlarni  berishi  nojoiz:  «Derazani  ochib  yubor» 
yoki «Stul olib kel» qabilida. Agar er ayoliga qo‗shimcha salat olib kelishni eslatsa, 
buning yomon joyi yo‗q. Ammobuni odob bilan amalga oshirish kerak. Hech qachon 
er  taomning  mazali  bo‗lmaganini  ko‗pchilik  oldida  aytmasligi  lozim,  ayolning  o‗zi 
pirogni  tagi  olib  ketgani  yoki  taom  sho‗rroq  bo‗lganini  shundoq  ham  biladi.  Er 
―bizning uyda hech qachon tartib bo‗lmaydi‖ yoki taom kechiksa «ovqat hech qachon 
vaqtida  tayyor  bo‗lmaydi»  degan  tanbehlar  bilan  o‗zingizning  madaniyatsizligini 
hamda  yomon  boshqaruvchi  ekanligini  bildirib  qo‗yadi.  Mehmonni  sizning 
farzandingiz,  mushugingiz,  kuchugingizning  ajoiyib  xususiyatlari  borligini  tan 
oldirishga  majbur  qilmang.  To‗y  yoki  biron  tantanali  marosimning  videotasmasini 
mezbon  mehmonlarga  taklif  qilar  ekansiz,  ularni  bu  bilan  zeriktirib  qo‗ymagan 
ma‘qul. 
Mehmonlarni uyga taklif qilar ekansiz, ular sizning uyingizni ko‗rib chiqishlari 
mumkin  ekanligini  ham  nazarda  tutish  lozim.  Bu  bilan  ko‗nikishga  to‗g‗ri  keladi. 
Agar oila a‘zolarining biri mehmon bilan ko‗rishib, ammo o‗tirishda ishtirok etmagan 
bo‗lsa, mehmonning kyetish arafasida uni kuzatishga chiqish lozim. Mehmonlar bilan 
xayrlashayotganda  mezbon  ularni  kuzatish  uchun  yo‗lakka  chiqishi  va  ayollarni 
kuzatuvchilari bor-yo‗qligi borasida g‗amxo‗rlik qilishi shart. Agar mehmonlarni bir 
qismi  ketsa,  qolganlar  ularni  muhokama  qilishlari  shart  emas.  Ular  ham  xuddi 
shunday «muhokamaga» olinishlarini gumon qilishlari mumkin. 
Agar  mehmonlar qolib  ketsa, siz  esa oyoqda  zo‗rg‗a  turgan  bo‗lsangiz  qanday 
ish  tutish  lozim?  Qishda  derazaning  ochilishi  yaxshi  ta‘sir  beradi.  Juda  bo‗lmasa, 
ertangi rejalar haqida suhbat boshlagan ma‘qul. Hammaning ertalab barvaqt turishlari 
«yodlariga  tushadi».  Ba‘zida  bu  ham  ta‘sir  qilmasligi  mumkin.  Befahm  mehmon 
uchun universal davo yo‗q. Oxirigicha chidashga to‗g‗ri keladi. Agar mehmon taklif 
qilinmagan, shunchaki kirib o‗tadigan bo‗lsa, unda ish osonroq kechadi. Esnab turib, 
bilmagandek qilib: «Uzr kun juda og‗ir bo‗ldi, barvaqt turish kerak. Agar istasangiz 
shuyerga  joy  solib  beramiz».  Farosati  bo‗lsa  (agar  uzoqda  turmasa)  yotgani  uyiga 
ketadi. Bo‗lmasa, o‗zbekning mehmondo‗stlik sha‘niga dog‗ tushirmaslikka harakat 
qilamiz. 

---

172 
 
G‗alati  mehmonlar  ham  uchrab  turadi.  Biri  o‗zidan  boshqani  tan  olmasa, 
ikkinchisi u burchakdan bu burchakka «tiqilishni» yaxshi ko‗radi. Uchinchisi – o‗zini 
«madaniyatli»  qilib ko‗rsatish  uchun hech  ham  dasturxonga  o‗tirmaydi,  sizning  esa 
qorningiz  och

  Yana  biri  o‗ta  «kamgap»  –  mehmon  uning  zerikmasligi  uchun 
qiynalib ketadi. Yana biri telefonida gaplashsa yoki televizor ko‗rsa, hamma narsani 
bir zumda unutib qo‗yadi. Yana boshqasi kerak bo‗lmagan narsani so‗rayverib jonga 
tegadi.  Olib  kelgan  taomdan  hech  biri  yoqmaydi.  Yana  shunday  tanishlar  borki, 
oshxonaga  kirib  taom  pishirish,  «oshxonadagi  tartib»  bilan  shug‗ullanib  ketadi.  Bu 
kabi  o‗nlab  mehmonlarga  mezbonlar,  mehmonlar  esa  mezbonlargasabr  qilishiga 
to‗g‗ri keladi.  
Ayniqsa  hadeb  sizni  bezovta  qilib  uyingizga  kelaveradigan,  uzoq  o‗tiradigan 
mehmon  bilan  munosabatlarni  to‗g‗irlash  qiyin  bo‗ladi.  Albatta  «Biz  ketishimiz 
kerak», yoki «Yoki mazam bo‗lmayapti» qabilidagi bahonalar bilan o‗z noroziligini 
bildirish  mumkin.  Lekin  niyatingizni  bilib  turib,  sizni  o‗zingizni  yo‗qotib 
qo‗yishingizni,  taraddudlanishigizni  kuzatishni  yaxshi  ko‗radigan  odamlar  bor. 
Ularga  yo  pinakni  buzmay  o‗z  ishingizni  qilishingiz  yoki  ochiqchasiga  bezovta 
bo‗layotganingizni aytib qo‗yganingiz yaxshi. 
Biror  mehmon  vaqtliroq  ketmoqchi  bo‗lsa,  bunga  boshqalarni  e‘tiborini  jalb 
etmay, uy sohiblari bilangina xayrlashib, ularga kyetish sababini aytadi. Boshqalarga 
bildirmay  kyetishning  iloji  bo‗lmagan  taqdirda  bosh  silkitib  barcha  bilan 
xayrlashiladi.  Mehmonlar  ziyofatning  xarakteriga  qarab,  o‗z  vaqtida  kyetishlari 
kerak.  
Mehmondorchilik  –  ulug‗  xislat,  ammo  u  ham  ma‘lum  bir  chegaralarga  ega 
ekanligini – o‗zingiz ham bu dunyoga mehmon bo‗lib kelganingizni unutmang. 
Sizni  taklif  qilishsa

yu,  siz  bormasangiz,  bu  hurmatsizlkidir.  Kechki  ovqatdan 
voz  kechishning  eng  oxirgi  muddati  –  ikki  kun  avval,  ammo  keltirgan  sabab  jiddiy 
bo‗lishi  lozim.  Bunga  yo‗l  qo‗yilgan  taqdirda  imkon  qadar  tezroq  og‗zaki  ravishda 
uzr  so‗rashni  unutmaslik  muhim.  Mehmondorchilikda  ko‗p  bo‗lib,  ammo  javoban 
o‗zi  ham  mehmonga  chaqirmaslik  odobga  to‗g‗ri  kelmaydi.  Agar  o‗z  uyingizda 
mehmon  qabul  qilishga  sharoit  bo‗lmasa,  uning  boshqa  yo‗llarini  qidirib  ko‗rish 
mumkin,  masalan,  qahvaxona,  restoran,  teatr,  agar  mashinangiz  bo‗lsa  –  shahardan 
tashqaridagi sayrga taklif qilish mumkin.  
Shunday hollar bo‗ladiki, oiladagi er-xotinlardan biri taklifni qabul qilib, juftisiz 
mehmonga borish-bormasligi masalasida ziddiyatlar kelib chiqadi. Ko‗pincha bunday 
takliflarni  hamkasabalardan  olamiz,  darajaning  oshishi,  dissertatsiya  himoyasi  va 
boshqalar. Bunday takliflarni tadbirning bir martalik xususiyatga ega bo‗lgani uchun 
qabul  qilish  mumkin.  Tez-tez  qaytariladigan  takliflarga  nisbatan  esa: