O’zbekiston respublikasioliy va o’rta-maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat unversiteti universiteti

5.Antratsen unumlari saqlovchi mahsulotlarni kimyoviy tahlili.

Sano barglarining tarkibida antratsen unumlari borligini uning sariq va qizgish-sariq tusiga qarab bilish mumkin. Bu birikmalarning tabiiy rangi sano barglarini aniqlovchi muhim belgilaridandir ammo, ko‘p hollarda bu rang xlorofill va boshqa bo‘yovchi moddalar bilan niqoblangan bo‘ladi.

Sano barglarining suvli ajratmasiga bir necha tomchi konsentrlangan sulfat kislotasi yoki sulfat kislota va borat kislota aralashmasidan tomizilsa qizil rang hosil bo‘ladi.
Magniy atsetatning metanoldagi 1 % li eritmasi bilan, gidroksil gruppasining joylashagan o‘rniga qarab, qizil, zarg'aldok, binafsha, hamda pushti rang beradi.
Antratsen unumlarining ishqor bilan reaksiyasi. Bu reaksiya ularni ishqor bilan birikib rangli birikmalar - antraxinolyatlar hosil qilishiga asoslangan.
0,5 g sano barglarini 5 ml 5% li ishqor eritmasi bilan qaynatilganda fenol gidroksilining joylashgan o‘rniga qarab turli rang hosil bo‘ladi.
Sano barglarida antratsen unumlari bo‘lganda va gidroksil gruppasi 1-8 vaziyatda joylashganda qizil va pushti rang, 1-2 vaziyatda - binafsha rang xosil kiladi.
Bu reaksiyani antratsen unumlarining oksidlangan turlari beradi, qytarilganlari esa oksidlangandan so‘ng reaksiyaga kirishadi (qaynatilib yoki perekis vodorod qo‘shish bilan oksidlanadi). Yuqorida keltirilgan reaksiyaga asoslanib klassik reaksiya - Borntreger reaksiyasi tavsiya etilgan.
0,5 g maydalangan sano barglarini konus shaklidagi kolbaga solinadi va 10 ml 10% li ishqor eritmasi bilan bir necha minut qaynatiladi, sovitilgandan so‘ng filtr orqali bo‘luvchi voronkaga filtrlanadi. Filtratga kuchsiz kislotali sharoit hosil bo‘lgunga qadar (qizil rang sariqqa o‘tadi) suyultirilgan xlorid kislotasi solinadi va 10 ml efir bilan chayqatiladi. Bunda efir sariq rangga bo‘yaladi.
Efir qavatini ajratib olib, uning 5 ml ni 5 ml 10% li ammiak bilan chayqatilganda ammiak kavati to‘q qizil rangga bo‘yaladi.
Antratsen unumlarini Xalqaro farmakopeya usuli bilan aniqlash.
0,1 g maydalangan sano barglarini 100 ml xajmi 10 ml suyultirilgan sulfat kislotasi bilan 2 minut davomida qaynatiladi. Issiq holda filtrlanadi, sovigandan so‘ng filtratni bo‘luvchi voronkada baravar xajmdagi benzol bilan bir minut davomida chayqatiladi. Benzol qavati ajratib olinadi, uni yarim xajmdagi suyultirilgan ammiak bilan chayqatiladi va 15 minutga qoldiriladi. Ammiakli qavat qizil-binafsha rangga bo‘yaladi.
Mikrosublimatsiya. Antratsen unumlarining borligini mikrosublimatsiya metodi bilan tasdiqlash mumkin. Buning uchun buyum oynachasiga maydalangan sano barglaridan solinadi, boshqa buyum oynachasi bilan ustki burchak xosil qilib yopiladi (2 ta buyum oynachasi orasiga probka bo‘lagi qo‘yiladi) va asbest setkasi ustiga quyib qizdiriladi. Bunda sariq yoki zarg'aldok rangli bug' hosil bo‘ladi va u yuqori buyum oynachasida kristallanadi va unga ishqor eritmasi tomizilganda qizil-binafsha rangga bo‘yaladi.
Antratsen unumlarini xromatografiya usuli bilan ham aniqlash mumkin. Buning uchun 0,3 g sano barglarini 3 ml spirt bilan 5 minut davomida qizdiriladi. Sovigandan so‘ng filtrlanadi. So‘ngra filtratdan kapillyar yordamida, yupqa qavatli xromatografiya plastinkasining (silufol) start chizigiga tomiziladi va etilatsetat-chumoli kislota-suv (10:2:3) aralashmasi solingan xromatografiya idishiga joylashtiriladi. Xromatografiya vaqti 30-40 minut. Xromatogrammani havoda quritiladi va ultrabinafsha nurda ko‘rib, xosil bo‘lgan dogʻlar belgilanadi. So‘ngra xromatogrammada natriy ishqorini 5% li spirtdagi eritmasi bilan yoki ammiak bugʻi bilan ishlov beriladi va yana ultrabinafsha nurlarida ko‘riladi. Ayni bir vaqtda xromatografiya qilinadi. X
Hosil bo‘lgan dogʻlarning rangi aniqlanadi va Rf ni hisoblab chiqiladi.

Xulosa
Bu guruxga antratsenning turli darajadagi oksidlangan birikmalari (antranollar, antronlar, oksantronlar va antraxinon) ularning oksi, oksimetil va boshqa unumlari hamda glikozidlari (antraglikozidlar), bimolekulyar birikmalar (diantranollar, diantronlar va boshqalar) xamda ularning oksimetil unumlari va glikozidlari kiradi.
Antratsen unumlari torondoshlar (Polygonaceae), jumrutdoshlar (Rhamnaceae), ro‘yandoshlar (Rubiaceae) va boshka oila vakillari tarkibida uchraydi. Antratsen unumlari boshqa glikozidlar kabi o‘simlikning hamma organlari hujayra shirasida erigan holda to‘planadi. Antratsen unumlarini saqlaydigan o‘simlikning yer ostki organlari sariq yoki zargaldoq-qizil rangga bo‘yalgan bo‘ladi. Odatda ma’lum o‘simlik oilalarining vakillari o‘z tarkibida antratsen unumlarining ayrim guruxlarini to‘plash xossasiga ega.
Antratsen unumlari yuqori o‘simliklardan tashqari, oz miqdorda bo‘lsa ham, mikroorganizmlar va xashoratlarda uchraydi. Gelmintospor zamburugi yashash davrida antratsen pigmentlarini sintez qilib turadi. Janubiy Ovrupada o‘sadigan dub daraxtining ba’zi turlarida va Meksikada o‘sadigan kaktuslarda yashaydigan xashoratlarning urgʻochisidan karmin kislota bo‘ladi.
Antratsenning izomeri, kristall modda 1010C da suyuqlanadi. Toshko`mir smolasidan antrotsen bilan birgalikda hosil bo`ladi. Fenantrenning tirik organizmlardagi ahamiyati juda katta u asosan tabiatda shifobaxsh o`simliklar tarkibida uchraydigan – steroidlar, gormonlar, D vitamini va biologik aktiv moddalarning asosiy qismini tashkil etadi.