3. Nutq turlari haqida ma’lumot beradi

3. Nutq turlari haqida ma’lumot beradi.

3.Mustahkamlash (15 daq) O’qituvchi talabalarga bugungi mavzuga doir topshiriq va savollpr beradi. Talabalar berilgan topshiriqlami bajaradi va savolarga javob berishadi.(Ilova 4)

5. Yakuniy qism (5 daq) O’qituvchi talabalarga uyga vazifa beradi: O’zbekiston Respublikasida tilga oid qonunlar haqida ma’lumot topib kelish. Uy vazifasi

1-MAVZU: AKADEMIK YOZUV FANIGA KIRISH. AKADEMIK

NUTQ VA UNING HUSUSIYATLARI.

Ilova 1.

AKADEMIK YOZUV

Ilova 2.

Kursning qisqacha mazmuni

I

Ushbu fanni o’qitish jarayonida talabalar o’zbek tilining og’zaki va yozma nutq

shakllarini lo’liq o’zlashtirishadi, lining so’z boyligidan grammatik bilimlar

asosida to’g’ri foydalanishni o’rganishadi, ish yuritish va rasmiy hujjatlar

tayyorlashda bilimlarga ega bo’lishadi.

Dastur quyidagi mavzulardan iborat:

1. Akademik nutq.Yozma va og’zaki uslub va uning xususiyatlari. Me’yor

tushunchasi. Nutq uslublari.

2. Rasmiy-idoraviy uslub. Hujjatchilik Tarixi va uning takomillashuvi.

3. Rasmiy-idoraviy uslub. Hujjatchilik Tarixi va uning takomillashuvi.

4. Hujjat turlari va xususiyatlari. Ma’lumot-axborot hujjatlan. Tashkiliy

hujjatlar. Farmoyish hujjatlari. Xizmat yozishma huiiatlarh Diplomatik

yozishmalar va ulaming xususiyatlari.

5. Aloqa tizimi bilan bog’liq hujjatlar. Xodimlar faoliyatiga doir hu||atla_r.

Hujjatlar ustida ishiash tartibi. Hujjatlaming zaruriy qismlari (rekvizitlar) va

ularni rasmiylashtirish, ish yuritishda qo’llaniladigan blartkalar.

Kurs shartlari

Ushbu kursda boshlang’ich shartlar mavjud emas.

tilining og’zaki va yozma nutq shakllarini to’liq o’zlashtirishi, uning so’z

boyligidan grammatik bilimlar asosida to’g’ri foydalana bilishi, ish yuritish va

rasmiy hujjatlar tayyorlashda yetaril savodxonlikka ega bo’lishi zarur. Shunga

ko’ra, talabalar “Akademik yozuv 1” fanidan:

- o’zbek tilida rasmiy ish uslubining qonuniyatlarini;

- o’zbek tilining gap qurilishi;

- rasmiy uslubga xos til birliklarini o’rinli ishlata olishni bilishi kerak.

- hujjat matnining tuzilishini;

- hujjatlaming zaruriy (rekvizit) qismlarini;

- hujjatlarni rasmiylashtirishni bilishi lozim ;

- o’zbek tilida sintaktik jihatdan to’gri gap tuza olishni;

- davlat tilida yetarli yozma savodxonlikka ega bo’lish, ish yuritish

ko’nikmalarini mehnat faoliyatiga erkin tatbiq eta bilishi;

- nutqning barcha uslublarida bitilgan matnlarni o’rganishda o’z bilim va

ko’nikmalarini qo’llash, o’zbek tilida ish yuritish ko’nikmalarini faoliyatiga

tatbiq eta olish, u yoki bu munosabat hilan o’z fikrini o’zbek tilida asosli bayon

qilish ko’nikmasiga ega bo’lishi lozim.

- o’zbek tilining so’z boyligidan yozma nutq yaratish va uni rasmiy

6

uslubda to’gri qo’llash hamda ulardan o’rinli foydalana bilishi,

- sohaga oid hujjatlami tuzishda kasbiy atamalami ishlatish, ulami

mutaxassisligi mavzusidagi muloqotda mustaqil qo’llay olishi,

- o’zbek tilining lug’aviy boyligi va ixtisoslik atamalaridan o’nnli

foydalanish, ular yordamida o’z fikr-mulohazalarini asosli bayon etish

tajribasiga ega bo’lishi zarur.

Kurstarkibi. 1

Amaliy qism

t/r Amaliy mashg‘ulot mavzulari taqsimoti

1 Akademik yozuv faniga kirish. Akademik nutq va uning xususiyatlari 2

2 Yozma va og'zaki uslub va uning xususiyatlari. 2

3 Me’yor tushunchasi. Nutq uslublari 2

4 Hujjatchilik xarixi va uning takomillashuvi 2

5 Rasmiy-idoraviy uslub. Ish yuritish tili va uslubi. 2

6 Hujjat turlari va xususiyatlari. Ish yuritish terminlarining lug‘ati. 2

7 Ma'lumot-axborot hujjatlari. 2

8 Tashkiliy hujjatlar. 2

9 Farmoyish hujjatlari. , 2

10 Xizmat vozishma hujjatlari. Dmlomatik vozishmalar va ularning xususiyatlari. Xodimlar faolivatiga doir hujjatlar 2

11 Hujjatlar ustida ishlash tartibi. Hujjatlarning zaruriy qismlari (rekvizitlar) va ulami rasmiylashtirish, ish yuritishda qo’llaniladigan blankalar. 2

12 Publitsistik nutq. Matn turlari va tarkibi. 2

13 Maqola va uning ianrlari. 2

14 Taqdimot nutqi. Internet tili. Reklama. 2

15 Reportaj tayyorlash va intervyu olish qoidalari. 2

Jami

Yukiama

Faoliyat turi Soat

Amaliy mashg’ulot 30

Mustaqil ish 30

Jami 60

7

O’qitish strategiyasi mptndlari,

Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamona ? da

pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo as

tutilgan: mavzular zamonaviy kompyuter texnologiya ari yor

prezentatsiya va elektron-didaktik texnologiyalaridan foydalanilgan

o'tkaziladi.

Baholash

AmaJiy mashg’ulotlarda baholash talabalarning darsga qatnashishi, ama ?

mashg’ulotlardagi topshiriqlami bajarishi hamda mustaqil ishlarni ? z vaqti a

topshirishlari asosida anialga oshiriladi. Baholash foiz hisobida quyidagicha.

Amaliy mashg’ulotlar - 30%

Mustaqil ta’lim- 20%

Yakuniy nazorat -50%

Ilova 3.

Dunyoga kelgan har bir bola haqiqiy inson bo‘lib yetishishi uchun

juda ko‘p narsalarni bilishi kerak. U o‘ziga kerakli bilimni ko‘rib, eshitib

va o‘qib ?‘rganadi. Eshitib, ?‘qib ? ‘rganish til vositasida amalga oshadi va

uning imkoniyati cheksizdir. Agar til bo‘lmay, har bir kishining tirikligi

unifig o‘z tajribasiga asoslangan boTsa edi, inson shu kungacha hayvon

qanday yashasa, shunday yashagan va bu gungi moddiy-ma’naviy

taraqqiyotga erishmagan bo‘lardi.

Tilning birligi, ma’rifiy ahamiyati shundan iboratki, til tufayli jamiyat

a’zolarining har birida hosil bo‘lgan bilim ommalashib, uning ko’pchilik

tomonidan rivojlantirilishiga imkon tug‘iladi. Undan tashqari, til tufayli bilim

avloddan-avlodga og’zaki va yozma tarzda qoldiriladi, natijada yangi avlod

o‘tgan avlodning ishini yangidan boshlamasdan, uni davom ettiradi.

Til ilm olishda zamon va makon g’ovini o’rtadan ko’taradi. U tufayli eng

qadimgi ma’lumotlarga ega bo’lamiz va hatto kelgusiga oid ma’lumotlami ham

olamiz. Til tufayli sezgi a’zolari bilan bilib bo‘lmaydigan narsalarni ham

o’rganamiz. Ko‘rinishi, shakli bir narsalaming aksi ongimizga o‘mashishi

mumkin, lekin shaklsiz narsalarni biz faqat so‘z shaklida o’zlashtiramiz. Xuddi

shuningdek, mavjudotning ko‘rinmas ichki jihatlarini ham so‘z shaklida

o’zlashtiramiz va til vositasi bilan o’zgalarga tushuntiramiz.

Iilni o‘rganish va o‘rgatishni osonlashtiradigan yana bir jihati

shundaki, u umumlashtirish xususiyatiga ega. So‘z yordamida biz mavjudotni

o‘rganib, umumiy tushunchalar hosil qilamiz va bu tushunchalar mavjudotning

umumiy xossalanni o’rganishga, hatto ularning haqiqatini idrok etishga

8

imkoniyat tugldiradi. Inson faoliyatida til borliqni bilish va fikr almashish

vositasi vazifasini bajaradi.

Til vositasida insoniyat tomonidan jamg‘arilgan bilimlar qayd etiladi,

saqlanadi va avloddan-avlodga yetkaziladi. Til millat ruhining ko'zgusidir.

Tilda millatning bor-yo‘g‘i, o'y-fikri, dunyoqarashi, orzu-umidlari, Vatani,

his-tuyg‘ulari gavdalanadi. Tildagi har bir so‘z, uning har bir shakli inson

tafakkuri va tuyg‘usining natijasidir. Til yaxlit bir tizim sifatidagina ijtimoiy

vazifani bajara oladi. Til asosiy birliklari: tovush, so‘z, qo'shimcha, gaplar

orqali 9ilde9tik jihatdan ohang vositasida va mantiqan ? ‘zaro bogianishda

borliq haqidagi hukmlami ifodalaydi, himanidir tasdiqlaydi yoki inkor qiladi.

Til insoniyat tomonidan yaratilgan, unga xizmat qiladigan va har qaysi

millatning ijtimoiy-madaniy taraqqiyotiga mos tarzda rivojlanib boradigan

ij’timoiy hodisadir.

Tafakkur faqat insonlarga xos bo'lgan mehnat va nutq faoliyati bilan

bog‘liq holda mavjuddir. Inson tafakkuri nutq bilan bevosita bog'langan

holda yuzaga chiqadi va uning natijalari 9ilde qayd qilinadi. Demak,

tafakkur jarayonining natijasi hamisha biron-bir fikrdan iborat bo'lib, bu fikr

tushuncha, hukm, xulosa tarzida faqat til vositasida namoyon bo'ladi. Til

tafakkur bilan chambarchas bog‘liq bo'lib, fikmi reallashtiradigan,

kishilaming fikr almashishlarini ta’minlab beruvchi quroldir.

Til- kishilarga fikrlashuv, fikrlash quroli bo‘lib xizmat qiladigan noyob

ijtimoiy hodisa. Har bir til uning sohibi bo‘lmish jamoaning bebaho mulki

bo‘lib, o‘zi mansub jamoaning nomi bilan ataladi: o'zbek jamoasiga xizmat

qiluvchi tilga o‘zbek tili deyiladi. 0‘zbeklar o‘z tilidan ko‘p asrlar davomida

foydalanib keladi. Dastlab og‘zaki muloqotni ta’minlagan o'zbek tili

keyinchalik yozina shaklda ham namoyon bo‘lgan. Yozma nutqda til

hodisalaridan foydalanishning ma’lum me’yorlarini ishlab chiqish zaruriyati

paydo bo‘lgan. Til hodisalaridan ma’lum me’yor asosida foydalanish adabiy

o'zbek tilining shakllanishiga olib kelgan.

So‘zlashuv asosida shakllanib, so'zlashuv tili bilan yonma-yon yashab

kelayotgan adabiy o‘zbek tili ko‘p asrlik tarixga ega bo'lib, taraqqiyot

bosqichlari nuqtayi nazaridan o'tmish adabiy o'zbek tili va hozirgi adabiy

o'zbek tili deb ajratiladi. Adabiy o'zbek tili o'z tarixiy taraqqiyotining har bir

bosqichida ma’lum belgi-xususiyatlari bilan farqlanadi.

Til murakkab qurilishga molik bo'lib, dastlab uning ikki holati lison va

nutq farqlanadi. Lison- kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til

birliklaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu

boylikdan foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi.

Lison kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud mavhum hodisa

9

imkoniyat tugldiradi. Inson faoliyatida til borliqni bilish va fikr almashish

vositasi vazifasini bajaradi.

Til vositasida insoniyat tomonidan jamg‘arilgan bilimlar qayd etiladi,

saqlanadi va avloddan-avlodga yetkaziladi. Til millat ruhining ko‘zgusidir.

Tilda millatning bor-yo‘g‘i, o‘y-fikri, dunyoqarashi, orzu-umidlari, Vatani,

his-tuyg‘ulari gavdalanadi. Tildagi bar bir so‘z, uning har bir shakli inson

tafakkuri va tuyg‘usining natijasidir. Til yaxlit bir tizim sifatidagina ijtimoiy

vazifani bajara oladi. Til asosiy birliklari: tovush, so‘z, qo'shimcha, gaplar

orqali 9ilde9tik jihatdan ohang vositasida va mantiqan ? ‘zaro bogianishda

borliq haqidagi hukmlami ifodalaydi, himanidir tasdiqlaydi yoki inkor qiladi.

Til insoniyat tomonidan yaratilgan, unga xizmat qiladigan va har qaysi

millatning ijtimoiy-niadaniy taraqqiyotiga mos tarzda rivojlanib boradigan

ij’timoiy hodisadir.

Tafakkur faqat insonlarga xos bo'lgan mehnat va nutq faoliyati bilan

bogTiq liolda mavjuddir. Inson tafakkuri nutq bilan bevosita bog'langan

holda yuzaga chiqadi va uning natijalari 9ilde qayd qilinadi. Demak,

tafakkur jarayonining natijasi hamisha biron-bir fikrdan iborat bo'lib, bu fikr

tushuncha, hukm, xulosa tarzida faqat til vositasida namoyon bo'ladi. Til

tafakkur bilan chambarchas bog'liq bo'lib, fikmi reallashtiradigan,

kishilaming fikr almashishlarini ta’minlab beruvchi quroldir.

Til- kisliilarga fikrlashuv, fikrlash quroli bo‘lib xizmat qiladigan noyob

ijtimoiy hodisa. Har bir til uning sohibi bo'lmish jamoaning bebaho mulki

bo'lib, o‘zi mansub jamoaning nomi bilan ataladi: o‘zbek jamoasiga xizmat

qiluvchi tilga o‘zbek tili deyiladi. 0‘zbeklar o‘z tilidan ko‘p asrlar davomida

foydalanib keladi. Dastlab og'zaki muloqotni ta’minlagan o‘zbek tili

keyinchalik yozma shaklda ham namoyon bo‘lgan. Yozma nutqda til

hodisalaridan foydalanishning ma’lum me’yorlarini ishlab chiqish zaruriyati

paydo bo'lgan. Til hodisalaridan ma’lum me’yor asosida foydalanish adabiy

o'zbek tilining shakllanishiga olib kelgan.

So'zlashuv asosida shakllanib, so'zlashuv tili bilan yonma-yon yashab

kelayotgan adabiy o'zbek tili ko'p asrlik tarixga ega bo'lib, taraqqiyot

bosqichlari nuqtayi nazaridan o'tmish adabiy o'zbek tili va hozirgi adabiy

o'zbek tili deb ajratiladi. Adabiy o'zbek tili o'z tarixiy taraqqiyotining har bir

bosqichida ma’lum belgi-xususiyatlari bilan farqlanadi.

Til murakkab qurilishga molik bo'lib, dastlab uning ikki holati lison va

nutq farqlanadi. Lison- kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til

birliklaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu

boylikdan foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi.

Lison kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud mavhum hodisa

9

bo‘Iib, aql bilan idrok qilinadi; nutq esa ana shu mavhum hodisadan foydalanish

jarayoni natijasida yuzaga keladigan moddiy hodisa bo‘lib, uni talaffuz birliklari

sifatida eshitamiz(yozuvda esa ko‘ramiz). Lisonda mavjud hodisalarga lisoniy

birliklar deyiladi; lisoniy birliklaming nutq jarayoni natijasida moddiy shakl

olgan holatiga nutqiy birliklar deyiladi. Har bir kishining miyasidagi til xotirasi

qismida lisoniy birliklaming va ulardan foydalanish qoidalarining ramzlari

mavjud, har bir kishi ehtiyojga qarab bu ramzlardan foydalanib nutq hosil qiladi.

Ayrim adabiyotlarda til bilan nutq o'zaro dixotomiya, oppozitsiya hosil etuvchi

hodisalar deb qaralib, til - nutq tarzida baholanadi. Nutqqa muqobil holda

ajratiladigan hodisa deb til emas, balki lison ta’kidlanishi lozim. Bu

munosabatni chizmada quyidagicha koTsatish mumkin:

Til

Lison nutq

Lison bilan nutq o‘zaro' dixotomiya hosil etadi, lekin

zidlanuvchi(oppozitiv) hodisalar emas, balki asos va hosila munosabatidagi

hodisalar. Til hodisasi dastlab nutqda paydo bo'ladi, takror-takror

ishlatilishi natijasida miyaning til xotirasi qismida bu hodisaning ramzi

shakllanadi, keyinchalik ana shu ramzdan nusxa olib nutqiy birlik hosil qilinadi.

Demak, asli til hodisalari nutqdan lisonga ko‘chadi va keyin-gina lisondan

nutqqa olib chiqiladi.

Lisonda bor imkoniyatlar-gina nutqda voqelanadi, lisonning imkoniyatlari

boy bo‘lib, nutqda uning ma’lum bir qismi-gina namoyon bo‘ladi deyishdan

lison golyo azaliy, tug‘ma, mukammal degan fikr tushuniladi. Vaholanki hali

tili chiqmagan go‘dakning miyasidagi til xotirasi qismida hech qanday ramz

boTmaydi; go‘dak nutqni egallay boshlaganidan keyin-gina miyasida ramzlar

paydo bo‘ladi. Demak, lison azaliy(zot) emas, balki nutq asosida

shakllanadigan, to‘ldiriladigan boylik. Tilning taraqqiyoti nutq yordamida voqe

bo‘ladi. Har qanday yangilik, masalan, yangi leksema yasash, boshqa tildan

leksema olish avvalo nutqda voqe bo‘ladi, bu yangilik til taraqqiyoti qonunlariga

zid bo‘lmasa lisonda ramz sifatida muhrlanadi, ana shundan keyin lisondagi bu

ramzdan nusxa olib nutq hosil qilinadi.

Tilni o‘rganish, o‘rgatish ham lison asosida emas, nutq asosida amalga

oshiriladi, chunki bevosita kuzatishda berilgan hodisa- nutq. Nutqni kuzatish

orqali til qurilishini, til qurilishining lison deb ataladigan holatini anglashga

harakat qilinadi. Tilshunosning tilni kuzatish, o‘rganish quroli- nutq. Tilga,

lisonga xos hodisalaming mohiyati, bu hodisalar orasidagi munosabatlar nutqni

kuzatish orqali aniqlanadi. Ushbu qo'llanmada hozirgi adabiy o‘zbek tilining

qurilishi mavhum fikrlash yoTi bilan emas, balki bevosita kuzatishda berilgan

nutqiy hodisalar tahlili asosida bayon qilinadi.

Til va yozuv. Til - aloqa quroli, u vosita. Nutq esa shu aloqa jarayonini

amalga oshirishga xizmat qiladi. Til ham, fikr ham hayotning ongimizdagi

koTinishi va nutq yordamida boshqalarga ma’lum qilinuvchi voqelikdir. Tilni

xalq yaratadi, shuning uchun u Fanning maqsadi - iqtisodiyot sohasida bilimli,

zukko, og‘zaki va yozma savodxonligi yetuk mutaxas sisni tayyorlash uchun

talabalarda iqtisodiy til bilimlarini - so‘z va terminlarni qoTlash, gap va

matnlarni to'g'ri va mantiqli tuzish, nutqiy etiket va notiqlik mahorati bo yicha

bilim, ko‘nikma va malakani shakllantirishdir. Har kim o'z qobiliyati, so‘z

boyligi, savodi hamda nutq a’zolariga qarab gap tuzadi. Tilning umri uni

yaratgan xalqning o‘zidek uzoq boTadi. Nutqning umri esa qisqa. Og‘izdan so‘z

yoki gap chiqdimi - uni qaytarib boTmaydi. Shuning uchun nutq oldiga

nihoyatda ulug‘ bir talab qo'yiladi: o‘ynab gapirsang ham, o‘ylab gapir. Tana,

ta’m-maza, ko‘rish, eshitish kabi sezgi a’zolari orqali olamni bilish barcha

jonzotlarga xos xususiyatdir. Inson jonzotlaming eng oliy shakli sifatida ularga

nisbatan yana bir qo‘shimcha bilish vositasiga - nutq orqali bilish qobiliyatiga

ega. Shuning uchun ham Alisher Navoiy barcha mahluqotlaming zoti sharifi

inson ekanligini ta’kidlaydi. Tilning xizmat doirasi juda keng, hajmi oTchovsiz

boTadi. Nutq esa aniq hajmli, shaklli boTadi. Nutq yakka shaxs (monolog) yoki

bir necha shaxslar orasida (dialog) yuz beradi. Tilning qonun-qoidalari uzoq

yillar davomida saqlanib qoladi, silliqlashadi va boyib boradi. Nutq esa doim

o‘zgarishda boTadi; vaziyatga yoki nutq a’zolari faoliyatiga qarab so‘zning

tovush tomoni o‘zgaradi. Nutq ikki shaklda boTadi. 1. Og‘zaki nutq. 2.Yozma

nutq. Og‘zaki nutq o‘zaro muomala tilidir, undan o‘zaro suhbatlarda,

ma’ruzalarda, radioda, telefonda, uy va oila muomalasida foydalaniladi. Har ikki

nutq shakli oldiga bir xil talablar qo‘yiladi. (1441-1501) Alisher Navoiy

aytganidek: «So‘zingni buyuk qilsang, o‘zingga buyuklik keltirasan». (1849-

1936) Birinchi bilish vositalarini masliliur ruhshunos Ivan Pavlov birinchi signal

sistemasi, keyingisini esa ikkinchi signal sistemasi deb nomlagan. Inson ikkinchi

signal sistemasiga egaligi bilan boshqa jonzotlardan ajralib turadi. 7 So‘zni

to‘g‘ri qoTlash, undagi tovushlarni to‘g‘ri va aniq talaffiiz qilish (holxol, yod-

yot, sof-sop, sher-she'r va b.), gapda so‘zlarni tartib bilan joylash kabilar

vositasida fikrning tushunarli boTishiga erishamiz. Glo‘za va paxta o‘zaro juda

yaqin tushunchani bildiradi, shunga qaramay, «g‘o‘za terildi», «paxta gulladi»

deyish xatodir. Qo‘shimchalardan to‘g‘ri foydalanish (gishtin polli, zamonaviy

bino; dadam va opam keldi...); so'zlarni to‘g‘ri bogTash (qaror yozildi - qaromi

emas), takror va keraksiz ifodadan qochish (turgan joyida turib qoldi), qo‘shma

gapni me yori bilan tuzish, diet so‘zlarni zo‘rma-zo‘raki - ehtiyojsiz ishlatish

?

nutqni g‘aliz, mantiqsiz qiladi. Til va nutq umumiylik - xususiylik, imkoniy<*

voqelik, mohiyat-hodisa qarama-qarshiligini o‘zida namoyon eti , ir- ‘ g

zidlanadi, bunday zidlanish har bir til sathlariga xos birliklaming nomlanishi a

ham o‘z ifodasini topadi. Nutq faollashgan, bevosita yuzaga chiqqan til sanaladi.

Hali voqelanmagan imkoniyat tarzidagi, ma’lum jamiyat a’zolari uchun baro ar

xizmat qiluvchi ijtimoiy-ruhiy aloqa vositasi - til, shu tilning muayyan shaxs

nutqiy faoliyatida bevosita namoyon boMishi, voqelanishi - nutqdir. Tilning

fonetik sathi birligi fonema boMsa, fonemaning real talaffuz qilingan, quloq

bilan eshitilgan ko‘rinishi fon (allofon) yoki tovush hisoblanadi. ? zbek tili

aloqa-munosabat vositalaridan biridir. 1989-yilning 21- oktabr kuni ? zbek tiliga

davlat tili maqomi berildi. Shundan boshlab ta’limtarbiya ishlari, majlislar, ish

qog‘ozlari, asosan, o‘zbek tilida yuritiladigan boMdi. 1995-yil 21- dekabrda Oliy

Kengash mazkur «Davlat tili» haqidagi Qonunni yangi tahrirda qabul qildi.

Fikrning aniq va tushunarli boMishi, jumlaning to‘g‘ri, ravon hamda ta’sirli

tuzilishi har qanday nutqning bosh fazilatidir. (1857-1913) Ferdinand de Sossyur

nutqiy faoliyatning til va nutq zidlanishi asosida amalga oshishini ta’kidlaydi

hamda tilshunoslikda til va nutq tusl^unchalarini farqlaydi. 8 Qonunning 2-

moddasida koM'satilishicha, “0‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi

Respublika hududida yashovchi millat va elatlaming o‘z ona tilini qoMlashdan

iborat Konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi”. I . Boshqa millat va

xalqlaming tiliga hurmat. Fuqarolar o‘zaro muomalani va ta’lim olishning qaysi

12ilde boMishini o‘z xohishlariga ko‘ra tanlab olishlari, boshqa millat va xalqlar

zich yashaydigan joylarda maktabgacha boMgan tarbiya, bolalar muassasalarini

tashkil etishlari (5-modda), mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralariga o‘z

tillarida murojaat qilishlari mumkin. Ular sudlov ishlari bilan o‘z tillarida ham

tanishib chiqishlari va so‘zlashlari mumkin. Korxona, muassasa va

birlashmalarda, agar ko‘pchilik davlat tilini bilmasa, ish yuritish, hisob-kitob,

statistika va moliya hujjatlari boshqa tillarda ham olib borilishi mumkin.

Xalqaro anjumanlaming tili va hujjatlari davlat tili bilan bir qatorda boshqa

tillarda ham o‘tkazilishiga ruxsat etiladi. Agar talab etilsa, notarial harakatlar

davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham olib boriladi. Fuqarolar ariza,

taklif, shikoyatlarini o‘z tillarida berishlari, radio, teleko‘rsatuvda o‘z tillarida

gapirishlari, kitob, maqola yozishlari mumkin. Shu bilan birga, muassasa va

tashkilot muhrlari, tamg'alari, ish qog'ozlari hamda hududlar, maydon,

ko'chalar, geografik obyekt nomlari davlat tilida bo‘ladi. Shuningdek’

Qonunning 4-moddasida ko'rsatilishicha, «Fuqarolarga So'zlovchi va tinglovchi

o'rtasidagi axborot uzatish va axborotni qabul qilish faoliyati nutqiy faoliyat

sanaladi. Nutqiy faoliyat muayyan jamiyatning aloqa vositasi hisoblanuvchi til

yordamida yuzaga chiqadi. 9 davlat tilini 0‘qitish bepul amalga oshiriladi»

12

1-topshiriq. Matnni ? ‘qing. Tilning ijtimoiy-ma’rifiy vazifalan ifodalangan

gaplami sharhlang.

Dunyoga kelgan har bir bola haqiqiy inson bo‘lib yetishishi uchun

juda ko‘p narsalarni bilishi kerak. U o‘ziga kerakli bilimni ?? rib, eshitib

va o‘qib ? ‘rganadi. Eshitib, ? ‘qib ? ‘rganish til vositasida amalga oshadi va

uning imkoniyati cheksizdir. Agar til bo‘lmay, har bir kishining tirikligi

uning o‘z tajribasiga asoslangan boMsa edi, inson shu kungacha hay von

qanday yashasa, shunday yashagan va bugungi moddiy-ma naviy

taraqqiyotga erishmagan bo'lardi. Tilning birligi, ma’rifiy ahamiyati shundan

iboratki, til tufayli jamiyat a’zolarinin^ har birida hosil boTgan bilim om-

malashib, uning ko’pchilik tomonidan rivojlantirilishiga imkon tug‘iladi.

Undan tashqari, til tufayli bilim avloddan-avlodga og’zaki va yozma tarzda

qoldiriladi, natijada yangi avlod o‘tgan avlodning ishini yangidan

boshlamasdan, uni davom ettiradi. Til ilm olishda zamon va makon g’ovini

o’rtadan ko’taradi. U tufayli eng qadimgi ma’lumotlarga ega bo’lamiz va hatto

kelgusiga oid ma’lumotlami ham olamiz. Til tufayli sezgi a’zolari bilan bilib

bo‘lmaydigan narsalarni ham o’rganamiz. Ko‘rinishi,

shakli bir narsalaming aksi ongimizga o‘mashishi mumkin, lekin shaklsiz

narsalarni biz faqat so‘z shaklida o’zlashtiramiz. Xuddi shuningdek,

mavjudotning ko‘rinmas ichki jihatlarini ham so‘z shaklida o’zlashtiramiz va

til vositasi bilan o’zgalarga tushuntiramiz.

Tilni o'rganish va o‘rgatishni osonlashtiradigan yana bir jihati

shundaki, u umumlashtirish xususiyatiga ega. So‘z yorda mida biz mavjudotni

o‘rganib, umumiy tushunchalar hosil qilamiz va bu tushunchalar mavjudotning

umumiy xossalarini o’rganishga, hatto ularning haqiqatini idrok etishga

imkoniyat tugldiradi.

2- topshiriq. Matn asosida quyidagi savollarga javob bering:

1. Til ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat taraqqiyotida qanday o‘rin tutadi?

2. Til va madaniyat tushunchalari ? ‘rtasidagi bog‘liqlik nimadan iborat?

3. «Til robitayi vositayi olamiyondur» (Avaz O’tar) jumlasini izohlang.

4. Bilim egallashda til qanday vazifani bajaradi?

5. Fikrlash bilan so‘z!ash o‘rtasidagi bogMiqlik va farqni tushuntiring.

13

2-dars

Mavzu: Yozma va og’zaki nutq va uning hususiyatlari.

Vaqt: 2 soat Talabalar soni: 15-30

Dars turi: Amaliy

Darsning maqsadi: Yozma va og’zaki nutq haqida keng tushuncha berish

Darsning vazifalari: 1. Yozma nutq haqida ma’lumot berish. 2. Og’zaki nutq haqida ma’lumot berish. 3. Yozma va og’zaki nutqni taqqoslash. Kutilayotgan natijalar: 1. Talabalar yozma nutq haqida to’liq tushunchaga ega bo’ladilar. 2. Talabalar og’zaki nutq haqida to’liq tushunchaga ega bo’ladilar .3. Yozma va og’zaki nutqning asosiy hususiyatlarini bilib olishadi.

Amaliy mashgulotning ta’lim tchnologiyasi haritasi.

Dars bosqichlari Mashg'ulotalr tartibi

O'qituvchi 1 Talaba

l.Kirish (15 daq) O’qituvchi talabalardan uyga vazifani so’raydi. Talabalar javob berishadi.

2. Asosiy qism (35 daq) 1. Yozma nutq haqida ma’lumot beradi. 2. Og’zaki nutq haqida ma’lumot beradi. 3. Yozma va og’zaki nutqni taqqoslab tushintirib beradi. 1 1. Talabalar tinglab savol berishadi.(ilova 1) 2. Talabalar tinglab savol berishadi. 3. Talabalar tinglab savol berishadi.

3.Musiahkamlash (15 daq) O’qituvchi talabalarga bugungi mavzuga doir topshiriq va savollar beradi. Talabalar berilgan topshiriqlami bajaradi va savolarga javob berishadi.(Ilova 2)

4. Yakuniy qism (5 daq) O’qituvchi talabalarga uyga vazifa beradi: «O’zbekiston-yagona vatan» mavzusida matn yozish va uni Uy vazifasi

14

I

gapirib berish.

2-MAVZU: YOZMA VA OG’ZAKI USLIJB VA LINING

XUSUSIYATLARI.

Ilova 1.

Tilning ijtimoiy vazifasi nutqiy faoliyatda, ya’ni nutq sifatida kishilar

o'rtasida aloqa, fikrlashish, so'zlashishni amalga oshirishda yaqqol ?? rinadi.

Nutq faoliyati kishilarning bir-birlariga tushunarli bo’lgan til vositasida

o‘zaro filer almasllishlari, nutqiy aloqaga kirishishlaridir. Bu jarayon ikki

shaklda amalga oshadi: og'zaki tarzda va yozma tarzda.

Nutqning ikki shakli mavjud: og’zaki va yozma nutq.

Og'zaki nutq - bu nutq jarayonida etkazilgan nutq; Nutq faoliyatida tabiiy tildan

foydalanishning asosiy shakli.

Badiiy tilning so'zlashuv uslubi uchun og'zaki shakl asosiy hisoblanadi, kitob

uslubi ham yozma, ham og'zaki shaklda ishlaydi (ilmiy maqola va og'zaki ilmiy

ma'ruza, tayyorlangan matnsiz yig'ilishda chiqish va ushbu nutqni majlis

bayonida qayd etish).

Og'zaki nutqning eng muhim ajralib turadigan xususiyati lining

tayyorlamnaganligidir: og'zaki nutq, qoida tariqasida, suhbat davomida yuzaga

keladi. Biroq, tayyorlanmaganlik daj-ajasi farq qilishi mumkin. Bu ilgari

noma'lum mavzudagi, improvizatsiya sifatida olib borilgan nutq bo'lishi

mumkin. Boshqa tomondan, bu oldindan ma'lum bo'lgan mavzu bo'yicha, u yoki

boshqa qismda ko'rib chiqilgan nutq bo'lishi mumkin. Ushbu turdagi gapirish

rasmiy ommaviy aloqa uchun xarakterlidir. Og'zaki nutqdan, ya'ni. nutq

jarayonida hosil bo'lgan nutq, o'qilgan yoki yodlangan nutqni farqlash kerak;

nutqning bu turi uchun ba'zida "ovozli nutq" atamasi qo'llaniladi.

Og'zaki nutqning nima ekanligini to'g'ridan-to'g'ri anglash uchun mo'ljallangan

nutq, agar u juda batafsil bo'lsa, yo'qoladi va faqat batafsil so’z birikmalaridan

iborat bo'ladi, agar unda to'g'ridan-to'g'ri so'z buyrug'i ustunlik qilsa.

Tinglovchiga qaratilgan nutqda, iboraning tarkibiy-mantiqiy tasviri tez-tez

o'zgarib turadi, to'liq bo'lmagan junSlalar (ma'ruzachi va tinglovchilaming

vaqtini va vaqtini tejash) juda o'rinli, qo'shimeha fikrlar, baho beradigan

15

iboralami (matnni boyitgan va asosiy matndan intonatsiya bilan ajratilgan)

o'tkazish kerak.

Og'zaki nutqning eng muhim kamchiliklaridan biri lining uzluksizligi (mantiqiy,

grammatik va intonatsion) hisoblanadi, bu nutqni asossiz to'xtatishda, iboralami,

fikrlami kesishda, ba'zan esa - xuddi shu so'zlarni asossiz takrorlashda. Buning

sabablari boshqacha: nima deyishni bilmaslik, keyingi fikrni shakllantirishga

qodir emaslik, aytilganlami tuzatish istagi.

I

Og'zaki nutqning eng keng tarqalgan kamchiliklaridan ikkinchisi uning

bo'linmasligi (intonatsion va grammatik): iboralar birin-ketin pauzalarsiz,

mantiqiy stresslarsiz, jumlalaming aniq grammatik dizayniga ega bo'lmasdan.

Albatta, grammatik-intonatsion tarqoqlik nutq mantig'iga ham ta'sir qiladi:

fikrlar birlashadi, ularning ketma-ketligi mavhum bo'ladi, matnning mazmuni

noaniq va noaniq bo'ladi. Yozma nutq - bu qog'ozda, boshqa materiallarda va

monitor ekranida ko'rinadigan (grafik) belgilar yordamida yaratilgan nutq.

Yozma nutq shakli rasmiy ishbilarmonlik va ilmiy nutq uslublari, badiiy adabiy

til uchun asosiy hisoblanadi. Jumalistik uslub bir xil yozma va og'zaki nutq

shakllaridan foydalanadi (davriy nashrlar va televidenie).

Yozma shakldan foydalanish sizning nqtqingiz haqida uzoqroq o'ylash, uni asta-

sekin tuzatish, tuzatish va to'ldirish imkonini beradi, bu oxir-oqibat og'zaki

nutqga qaraganda ancha murakkab sintaktik konstruktsiyalaming rivojlanishi va

qo'llanilishiga yordam beradi. Yozma matnda takrorlash, tugallanmagan tuzilish

kabi og'zaki tilning xususiyatlari stilistik xatolarga olib keladi.

Agar intonatsiya og'zaki nutqda bayonot qismlarini semantik ajratish vositasi

sifatida ishlatilgan bo'lsa, unda harfda tinish belgilaridan foydalaniladi,

shuningdek, so’zlarni, matn birikmalarini va qismlarini grafik jihatdan ajratib

ko'rsatishning turli xil usullari qo’llaniladi: harflarning har xil luri, qalin, kursiv,

tagiga chizish, ramka, matnni joylashtirish. sahifa. Ushbu vositalar matnning

mantiqiy muhim qismlarini ajratish va yozma nutqning ekspressivligini

ta'minlaydi.

I

Nutqning turlari:

Gapirish - ma lumot uzatadigan audio signallarni yuborish;

finglash - tovush signallarini idrok etish va ularni tushunish;

Xat - xabarni etkazish uchun ko'rinadigan grafik belgilardan foydalanish;

O'qish - graflk belgilami idrok etish va ulami tushunish.

Yuqorida aytilganlaming barchasi, n'utq bizning ongimizda o'ziga xos bir

narsaga ega - biz bilan uzluksiz muloqotda bo'lgan ichki ovoz va ichki ovoz -

ong oqimi, chunki bu monolog etnas, aniqrog'i, bir kishi doirasidagi va

doirasidagi suhbat. Biz o'zimiz uchun va o'zimiz ichidagi "men", keyin qalbning

ovozi, keyin vijdon ovozi va keyin Xudo deb nomlanadigan sherikni yaratamiz.

Va nihoyat, nutq ongga ta'sir qiladi va harakatga undaydi, til tushunish va

fikrlashga moyildir.

Nutqning xususiyatlari insonning psixologik xususiyatlariga, uning holati va

xarakteriga bog'liq. Og'zaki va yozma nutq shakllari, shuningdek nutqning to'rt

turi mavjud: nutq, tinglash, yozish va o'qish.

Og’zaki nutq turlari

I.Siyosiy-ijtimoiy nutq:

1. Siyosiy-ijtimoiy va siyosiy iqtisodiy mavzudagi nutq.

2. Sessiya, konferenciyadagi nutq.

3. Siyosiy sharh.

4. Harbiy vatanparvarlik nutqi.

5. Miting nutqi.

I

6. Rasmiy-diplomatik nutq.

7. Ilmiy-ommabop nutq.

II.Akademik nutq:

1. O'quv yurtlari ma'ruzalari.

2. Umiy nutq (ma'ruzalar).

3. Ilmiy sharh.

4. Ilmiy axborot. ,

Hl.Sud nutqi:

17

1. Qoralovchi (prokuror) nutqi.

2. Jamoatchi-qoralovchi nutqi.

3. Oqlovchi (advokat) nutqi.

4. Jamoatchi oqlovchi nutqi.

5. O'z-o'zini himoya qilish nutqi.

IV. Ijtimoiy-maishiy nutq:

1. Madhiya (yubiley yoki maqtov nutqi).

2. Ta'ziya (motam nutqi).

3. Tabrik nutqi (tost).

V. Diniy nutq:

1. Hutba.

2. Va'z.

Yozma nutq og‘zaki nutqdan so‘ng yozuv ta’sirida paydo bo‘lgan

boiib, adabiy tilning imloviy, punktuatsion, uslubiy qonun-qoidalariga

bo‘ysunuvchi grafik shakldagi nutqdir. Yozma nutqning mazmuniy bolaklari,

gaplar, ulaming qismlari turli xil tinish belgilari orqali ajratib kolrsatiladi.

Yozma nutq og‘zaki nutq kabi kishilar o‘rtasidagi bevosita aloqa vositasi emas,

balki u boshqa joy da va zamonda (kelgusi davrda) yashovchi kishilar bilan

aloqa bog‘lash vositasidir. Yozma manbalar orqali biz o‘tmish tariximizni

o‘rganamiz va bundan kelajak avlod foydalanishini ta’minlaymiz.

Yozma nutq doirasiga ilmiy nutq, badiiy nutq, shuningdek, hujjatlar,

ommaviy axborot vositalari uchun tuzilgan yozma matnlar kiradi. Yozma

nutq savodxonligi har bir kishidan o‘z fikr-qarashlarini tilning imloviy-

grammatik qoidalariga, adabiy til me yoiiariga rioya qilgan tarzda ifodalashni

talab qiladi.Tilning mavjud barcha vositalari va ular imkoniyatlaridan

maqsadga muvofiq tarzda ? ‘rinli, to ‘g‘ri foydalanilgan holda tuzilgan nutq

madaniy nutqdir. Nutq madaniyati esa ana shu tilni — aloqa-aralashuv qurolini

ishlatishga bolgan munosabatdir. Bu noyob qufolni ishlatishga bo'lgan

munosabat qanchalik yomon bo‘lsa, uni ishlatishga qanchalik befarqlik bilan

qaralsa, nutqning madaniylik darajasi ham shunchalik past bo'ladi va

IK

Nutq madaniyati bir tilda to‘g‘ri so‘zlash va yozishdir.

Nutq madaniyati fikmi sodda, aniq va tushunarli ifodalashdir.

Nutq madaniyati tilning tasviriy va obrazli vositalaridan unumli, o‘z

o‘rnida foydalana bilishdir.

Nutq mdaniyati nutqning qisqaligi, ixchamligi, aniqligi va milliyligadir.

Nutq madaniyati nutqning sodda, barcha uchun tushunarli bo‘lishidir. Va

hokazo.

Mazkur fikrlarga monand qarashlar nutq odobi tushunchasida o‘z ifodasini

topganini, bu haqdagi fikrlar qadimdiy yodgorliklarimizda ham bayon etilganini

e’tirof etish lozim.

Shuningdek, nutq madaniyatiga yuqoridagi ta’riflarda aks etgan

muammolarni o‘rganish, hal etishga yo'naltirilgan alohida soha sifatida qaraladi.

Tilshunos olim L.I.Skvorsov bu haqda shunday yozadi: «Nutq madaniyati bir

tomondan nutqning adabiy til normalariga mos kelish darajasini bildirsa,

ikkinchi tomondan bu tushuncha tilshunoslikning adabiy tilni yana

takomillashtirish maqsadida uni normalash bilan shug‘ullanuvchi sohani ham

ifodalaydi».

«Nutq madaniyati» - ko‘p qirrali tushuncha. Shunga ko‘ra uni quyidagicha

talqin qilish mumkin:

•tildagi mavjud til hodisasining nomi;

•nutq madaniyati talablariga javob beruvchi aniq nutqiy jarayonning, ya’ni

aniq nutqiy ko‘rinishning nomi;

•madaniy nutq va u haqida kishilhr ongida mavjud bo‘lgan aniq me’yoriy

tasawurlaming nomi;

•tilshunoslikning ilmiy-tadqiqot obyekti bo‘lgan nutq madaniyati va

uhaqidagi mavjud ilmiy tasvvurlarning, muammoning o‘mi;

•nutq madaniyati muammosini tadqiq qilish bilan shug‘ullanadigan

tilshunoslik sohasining - nutq madaniyati sohasining nomi.

Nutq madaniyati - real nutqiy hodisa. Kishilaming muhim aloqa vositasi

bo‘lgan til qanchalik tariiy ahamiyatgaega bo‘lsa, so‘zlovchilaming bu tilga

munosabati ham shunchalik qadimiydir. Chunki so'zlovchi inson doimo fikrini

ta’sirchan qilib so‘zlashga, suhbatdoshining e’tiborini tortishga, javob talab

qilish uchun tushunarli nutq so‘zlashga harakat qilishi obyektiv zarurat

hisoblangan. Bunday odat va ko‘njkmalar ikki muhim jihatga aloqador

bo'lganligi ham shubhasiz: birinchidan, tildagi tabiiy va aslida mavjud

imkoniyatlarni egallash, undan o‘rinli foydalanishga intilish; ikkinchidan,

so‘zlovchilarning muayyan nutqiy talablar, normalarga amal qilishi. Birinchi

holatda til va Lining mavjud ifoda vositalaridan foydalanish malaka va

ko'nikmalari shukllana borgan bo‘ls, ikkinchi holatda nutqning til bilan bogMiq

20

aksincha, munosabat qanchalik yuqori bo'lsa, nutq ham, aloqa ham shunchalik

madaniy bo'ladi. So'zlovchi yoki yozuvchida til imkoniyatlariga munosa at,

uning ishlatilishidagi boshqa omillar; tafakkur, ong, borliq, turli vaziyat va

holatlar, maqsadga boigan munosabat qanchalik yuqori saviyada bo'lsa,

nutq madaniyati ham yuqori saviyada bo'Iadi va aks holda nutq madaniyati ham

past saviyada bo'Iadi.

Yozma nutq og'zaki nutqni rivojlantirishga katta ta'sir korsatadi. Axir,

matnlarni qayta tuzish, asosiy fikrlarni shakllantirish - bularning barchasi

bizning muloqotimizning ajralmas qismidir. Keyinchalik og'zaki nutqning

rivojlanishi nafaqat butun jamiyatning rivojlanishi, balki insonning shaxsiy

fazilatlarini ham anglatadi. ozma nutqning xususiyatlari

O'z fikrini yozma nutq hi Ian etkazish uchun, bir kishi matnni o'qiydigan

odamning fikrini tartibga solishga yordam beradigan paragrafni ishlatadi.

Bo'shliq paneli matnning bir qismini bjr-biridan ajratib qo'yishga imkon beradi.

Agar ma'Ium tanlovlar, shrifilar foydalansangiz, bu bilan siz o'quvchining

diqqatini ma'Ium bir ma'lumotga jalb qilishingiz mumkin.

Yozma nutqning buzilishi

Insonda yozma nutqning qisman buzilishi disgrafiya deb ataladi. U o'zini

namoyon bo'lishining qat'iyati bilan tavsiflangan xato bilan o'zini namoyon

qiladi. Buning sababi yozma jarayonlarga bevosita ishtirok etadigan aqliy

rivojlanishning yuqori funktsiyalarining mavjud emasligidan kelib chiqadi. Nutq

terapevtlari bu muammoni bartaraf etishlari mumkin.

Va nihoyat, yozma til og'zaki gaplardan sezilarli darajada farq qiladi va oxirgisi

kabi bir qator afzallik va kamchiliklarga ega.

I

Nutq madaniyati tilni, uning qonun-qoidalarini ongli idrok etish, aniq,

ravshan, ifodali nutq tuza olish mahorati, tilning ifodaviy vositalaridan

mazmun va uslubga ko'ra, nutqiy vaziyatga qarab o'rinli foydalana bilishdir

Avvalgi ma’ruzalarimizda til madaniyati va nutq madaniyati tushunchalari,

ulaming farqli va o'zaro aloqador jihatlari haqida fikr yuritilgan edi. Nutq

madaniyalining aniq ma’noda til birliklarini nutq jarayonida qo'llashning

me’yori, maqsadga muvoflqligini anglatsa ham, umumiy ma’noda ma’Ium

millatning umumtil madaniyati doirasida qaraladi, deb ta’kidlagan edik.

Nutq madaniyati tushunchasini tilshunos olimlar turlicha izohlaydilar.

Bu haqdagi fikrlarimizni yanada konkretlashtirish uchun nutq madaniyati

tushunchasiga tilshunos olimlarimiz tomonidan berilgan turlicha ta’rif va

yondoshuvlarga lo'xtalamiz. 1

19

boMmagan boshqa tomonlari ham namoyon boMa borgan. Masalan,

so'zlovchining va tinglovchining muayyan axloq-odob normalanga noya

qilishi, ta’srchan va chiroyli gaprishga intilish,tiIga hurmat, o‘z gap. va

o'zgalar gapiga e’tiborli boMishi, o‘,rinli so‘zlash, so‘zlash madamyat. va

tinglash madaniyati, suhbat madaniyati, munozara madaniyati, tilga e’tibor va

ehtiyotkorlik va boshqalar. Mazkur talablar asosida insonlar orasida nutqiy-

axloqiy qonun-qoidalar yuzaga kelgan va bu tilda ham ma’lum normalarning

kelib chiqishiga sabab boMgan. Qadimda nutq madaniyatining kurtaklari nutq

odobi tarzida namoyon boMgan.

Nutq madaniyati nutqiy malaka va ko‘nikmalarning hosil boMishi, bu

jarayondagi lingvistik va nolingvistik omillarning o‘zaro aloqdorligi bilan

vujudga keladi.

Nutq madaniyatining alohida ilmiy muammoga ega sohaligi esa mazkur

hayotiy ehtiyojlar asosida uning tushuncha sifatida shakllanishidan birmuncha

keyingi bosqichda vujudga kelgan. U fanning muayyan tarmogM sifatida o‘z

o'rganish obyektiga ega; tilni ma’lum1 me’yorlarga solish, so‘ngra esa adabiy

tilni rivojlantirish va umuman til taraqqiyotiga hissa qo‘shish kabi ulkan

vazifalami o‘z zimmasiga oladi. Nutq madaniyati sohasining ilmiy muammolari

tilning barcha sathlariga, tilshunoslik fanining barcha tarmoqlari bilan aloqador

ekanligini ta’kidlash joiz.

Nutq madaniyati avvalo, to‘g‘ri, adabiy til me’yorlariga amal qilgan holda

so‘zlashdir. Shunga ko‘ra nutq haqidagi quyidagi fikrlarga e’tibor beraylik:

Agar nutqda adabiy til me’yorlariga amal qilingan boMsa, bunday nutq

to‘g‘ri nutqdir.

Agar nutqda adabiy tilga begona boMgan, shu tilga o‘zlashmagan so‘zlar,

gap qurilishlari ... o‘rin olmasa, bunday nutq sof nutqdir.

Agar nutqda ko‘p va har xil adabiy til belgilaridan (ifoda vositalaridan)

foydalanilgan boMsa, bu nutq boy nutq'hisoblanadi.

Agar nutqni tashkil etgan so‘zlar, so‘z birikmalarining ma’nolari ular

ifodalagan tushunchalar hajmiga tolg‘ri kelsa, mos boMsa, bunday nutq aniq

nutqdir.

Agar nutq tuzilishiga kirgan so‘z, so‘z birikmalariga xos ma’nolaming

aloqasi mantiq qonunlariga, tafakkur qonunlariga zid boMmasa, bunday nutq

mantioli nutqdir

Agar nutq til vositalarining yaxshi tanlab joylashtirilishi orqali tuzilib,

laqat t.nglovchining ongigagina ta’sir etib qoltnasdan, unga his-hayajon ham

bagMshlasa, tinglovchining diqqatini tortsa, qiziqtirolsa, bunday nutq ifodali

Agar nutq tuzilishi tinglovchi ongiga ta’sir qilish bilan birga unda borliq

?

haqida ma’lum bir aniq tasavvur ' sezdirsa, o‘sha narsam ko‘z oldida

gavdalantirsa, bu nutq obrazli nutq bo‘ladi.

Agar nutq tinglovchi ongining ko‘p tomonlarini egallab olib, uni

so‘zlovchiga mahliyo, tobe qilib qo‘ysa, bunday nutq ta’sirli nutfldir.

Agar nutq o‘z o‘mida, o‘z vaqtida, o‘z janrida, vazifasiga ko‘ra tuzilgan

bo‘Isa, shu sharoit yoki vaziyatlarga mos kelsa, bunday nutq |?‘??? nutgdir.

Agar nutqning til tuzilishi tinglovchining qabul qilinishini

osonlashtirishga xizmat qilsa, bunday nutq tushunarli nutq hisoblanadi.

Aytilgan fikrlarga bog'liq holda nutqning asosiy kommunikativ sifatlari

borasida to‘xtalamiz.

Nutqning to‘g‘riIigi - bosh aloqaviy sifat. Nutqning to‘g‘ri bo‘lishi, eng

avvalo, lining adabiy til me’yorlariga muvofiq kelishidir. U asosan ikki normaga

- urg‘u va grammatik normaga qat’iy amal qilishni talab qiladi. Urg‘uning

to‘g‘ri qo‘yilishi fikming to‘g‘ri tushunilishi bilan bog‘Iiq. Bu - so‘z urg‘usiga

ham, mantiqiy urg‘uga ham aloqador fikr. (Qiyos: Onasiz / bola o‘ynamas.

Onasiz bola / o‘ynamas.) Grammatik normalarga rioya qilish deganda gap

tuzish qoidalaridan to‘g‘ri foydalanish, o‘zak va qo‘shimchalar o‘rtasidagi

bog'lanishning tabiiyligi, ega-kesim mosligi, ikkinchi darajali bo‘laklarning

ularga bog‘lanish qonuniyatlari kabilami e’tiborga olish kerak bo‘ladi. (-ni/-

ning, -ga/-da, -Ii/-lik va b.)

Nutqning aniqligi - «nutq - voqelik» va «nutq - tafakkur» munosabati

asosida belgilanadi. (B.Golovin «?????? ???????? ????») Aniqlik — bu

so‘zning o‘zi ifodalayotgan voqelikka mutlaqo mos kelishidir. Bunda lug‘aviy

birlik (so'z, ibora)larni tanlashga ajohida ahamiyat berish kerak. Uning

murakkabligi so‘zlaming ko‘p ma’noliligida aks etadi. Bu muammoni nutqning

uslubiy jihatiga aloqador holda hal etish talab qilinadi.

Nutqning tozaligi. Bunda nutq adabiy til normasiga mos kelishi,

g'ayriadabiy til unsurlaridan holi bo’lishi kerak. Bunga ta’sir qiluvchi lisoniy

unsurlar: dialektizmlar, varvarizmlar, kanselyarizmlar, parazit so‘zlar,

vulgarizmlar va boshqalar.

Nutqning ta’sirchanligi. Tinglovchi va o‘quvchi e’tiborini qozonadigan

xususiyatlar e’tiborga olinadi. Nutqning ta’sirchan bo’lishiga erishishda

nolingvistik shart-sharoitlar muhim o'rin egallaydi. Eng avvalo, notiqning

mavzu doirasida yetarli bilimga ega boMmasligi nutqning ta’sirchan boMishiga

to’siq bo’ladi. Nutqning ta’sirchanligi deganda asosan, og*zaki nutq jarayoni

nazarda tuliladi. Bunda tinglovchining-bilim darajasi, yoshi, hattoki kayfiyatini

e’liborga olish zarur bo'ladi. Vaqtning hisobga olmishi ham kerak

So’zlovchtning o'z nutqiga munosabati ham muhim. 04a rasmiyatchilikdan

qochish, hayotiy misoliarga ham murojaat qilish nutqning ta’sirchan bo’lishida

22

alohida ahamiyatga ega.

Mashhur rus notig'i V.KIyuchkovskiy: «Jamoat orasida gapirganingizda

tinglovchilaming qulog'iga, aqliga murojaat qilmang, shundoq gapiringki, ular

sizni tinglab turib so'zlaringizni eshitsin, narsalami siz bilan ko‘rib, sizning

holatingizga kirishsin. Tinglovchilar ,sizning tasviringizsiz ham aqli, yuragi,

fikri bilan shu narsani yaxshiroq kuzatadi. nutqda fikmi rivojlantira borib,

dastlab uning tuzilishini tinglovchining aqliga yetkazish, keyin uning

tasavvuriga yaqqol taqqoslarni taqdim etish kerak, nihoyat, chiroyli lirik

tasvirlar bilan ehtiyotkorona uni tinglovchining yuragiga jo qiling, o‘shanda

tinglovchi - asiringiz qocliib ketmaydi, hattoki, siz uni erkin qo‘yib yuborsangiz

ham, sizning abadiy itoatkor asiringiz bo‘lib qoladi».

Nutqning boyligi va rang-barangligi. Nutqning boyligi va rang-

barangligini ta’minlashda lug‘aviy birliklar (so‘zlar), frazeologik birliklar

(iboralar) va sintaktik vositalar (sintaktik sinonimlar, sintaktik variantlar,

inversiyajdan unumli foydalanishga alohida e’tibor talab qilinadi. Shuningdek,

so‘zyasash imkoniyatlaridan maqsadli foydalanishga, intonatsiyaga ham e’tibor

berish muhim. Bunda nutq uslublarirling o‘ziga xos jihatlari nazarda tutiladi.

Turli vositalarga boy va eng rang-barang uslub badiiy uslubdir. Turli stilistik

figuralardan foydalanish imkoniyati keng, bu esa ta’sirchanlik va mazmuniy

ifodaning yuqori darajada bo‘lishiga yo‘naltiriladi.

Nutqning qisqaligi. Aytilayotgan fikrning qisqa shaklda bayon etilishi

ham muhim. Haddan ziyod uzun shaklda tuzilgan gaplar ba’zan mantiqan

chalkashliklarga olib keladi. Shuningdek, o‘quvchi yoki tinglovchini toliqtirish

bois zerikarli bo‘ladi. Nutq qisqa bo‘lsa, tegishli fikr aniq sodda shaklda

ifodalansa, ko‘pincha maqsadga muvofiq bo‘ladi. aforizmlardan foydalanish

ham nutqiy qisqalik namunasi hisoblanadi.

Nutqning ifodaliligi (ifodali nutq) Nutqning bu xususiyati uning

ta’sirchanligi va samaradorligini oshiruvchi vositadir. Bunda nutqqa ifodalilik

va obrazlilik baxsh etuvchi turli tasviriy vositalar (o‘xshatish, epitet,

metonimiya, metafora, sinekdoxa, allegoriya va b.) bilan birgalikda kontekstual

nutqiy vositalar (nutqning tovush tomonidan muvofiqligi, ifodali intonatsiya,

nutqni dialoglashtirish va intimlashtirish; intonasion va psixologik pauza)

kabilarga e’tibor qaratiladi.

Nutqning maqsadga muvofiqligi. Nutqning bu xususiyati fikrning

ijtimoiy asoslari bilan bog'liq. Bunda mavzu va nutqiy muvofiqlikni ta’minlash

uchun axborotning mohiyatidan tashqari quyidagilar muvofiqligi muhim

sanaladi: nutqiy uslub va nutqiy maqsad muvofiqligi, predmet va mazmun,

adresat va auditoriya, til vositalari va adabiy norma, til vositalari va stilistik

talab o‘rtasidagi muvofiqlik.

23

Nutqning maqsadga muvofiqligi kommunikatsiyaning muhim sifat

belgilaridan biri hisoblanadi. i

Nutqning mantiqiyligi. Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari -

aniqlik va to‘g‘ri!ik bilan chambarchas bog'liq. Chunki grammatik jihatdan

to‘g‘ri tuzilmagan nutq mantiqning buzilishiga olib keladi. Manitqiy

izchillikning buzilishi esa tinglovchi va o'quvchiga aytilayotgan fikming to‘g‘ri

yetib bomiasligi, ba’zan umuman tushunilmasligiga olib keladi. Nutq mantiqiy

bo'lishi uchun nafaqat lisoniy omillar, balki nolisoniy omiillar ham ahamiyat

kasb etadi. Bunda so'zlovchi yoki yozuvchidan tilni yaxshi bilishdan tashqari

keng duayoqarashga, mulohaza yuritayotgan mavzu doirasida chuqur bilimga

ega boMishi talab etiladi.

Nutq mantiqiyligining asosiy sharti - bu leksik-semantik va sintaktik

normaga amal qilishdir. So‘z tartibiga amal qilish ham muhim. Xullas, yaxlit

bir tizimda, fikiiy izchillikda tuzilgan ntitqni mantiqiy nutq deb atash mumkin.

llova 2.

1-topshiriq.Gaplami ? ‘qing. Yozma nutqqa xos atamalami ko‘chirib yozing va

lug'aviy ma’nolarini izohlang.

1. Yozma adabiy tilning madaniyligi, adabiy me’yorlari alifbo va imlo

qoidalarming mukammal va puxtaligiga ham bog‘liq.2. Yozma matnning

mazmuni, ma’no qirralari, sintaktik va grammatik munosabatlarini aniqlashda

tinish belgilari muhim ? ‘rin tutadi. 3. Mustaqim Mirzayev fidoyi tilshunos

sifatida har kuni ikki-uch soatlik ish vaqtlarini gazeta va jumallar tiiini

o‘rganish, ulardagi adabiy m e ’? ? r buzilishlarini aniqlash, bunday

xatolami guruhlash va bartaraf etish choralari bo‘yicha tavsiya yozishga

sarflar, bu ishdan hech erinmas edi. 4. Nutq madaniyatining saviyasi tilning

talaffuz va imlo, grammatik, leksik va uslubiy me’yorlaridan to ‘g‘ri

foydalana bilish darajasi bilan belgilanadi. 5. Fikrdagi qusur, so4zdagi

xatolami vujudga keltiradi, so'zdagi kemtiklar esa ishdagi xatolami keltirib

chiqadi (D. Pisaryev). 6. Qalam — eng yaxshi muallim, qalamdan chiqqan

nutq hozirgina o‘ylanganidan ko‘p yaxshiroqdir (Sitse ron). 7. Daryodagi

gavhar o‘z jilvasini g‘avvos tufayli namoyish qilganiday, til ham o‘z

qudrati va nafosatini nutq ahli vositasida zuhur etadi (A. Navoiy).

2-topshiriq. Yozma nutq savodxonligiga erishish xususidagi ? ‘z

fikr-mulohazalaringizni bayon etib, matn yarating.

24

3-dars

Mavzu: Me’yor tushunchasi. Nutq uslublari

Vaqt: 2 soat Talabalar soni: 15-30

Dars turi: Amaliy

Darsning maqsadi: Tilda me'yor tushunchasi haqida to'liq ma'lumot berish.

Darsning vazifalari: 1. Adabiy til va umumxalq tili haqida ma'lumot berish. 2. Me'yor tushunchasi haqida ma'lumot berish. 3. Nutq uslublari va ularning me'yorini yushintirib berish. Kutilayotgan natijalar: 1. Talabalar adabiy til va umumxalq tili haqida haqida to'liq tushunchaga ega bo'ladilar. 2. Talabalar me'yor tushunchasi haqida to'liq tushunchaga ega bo'ladilar .3. Nutq uslublari va ularning asosiy hususiyatlarini bilib olishadi.

Amaliy mashgulotning ta’lim tehnologiyasi haritasi.

Dars bosqichlari Mashg'ulotalr tartibi

O'qituvchi Talaba

1 .Kirish (15 daq) O'qituvchi talabalardan uyga vazifani so'raydi. Og'zalci va yozma nutqda farqlanayotgan hususiyatlami so'raydi. Talabalar javob berishadi.

2. Asosiy qism (30 daq) 1. Adabiy til va umumxalq tili haqida ma'lumot beradi. 2. Me'yor tushunchasi haqida ma'lumot beradi. 3. Nutq uslublari va ularning me'uorini tushuntirib beradi. 1. Talabalar tinglab savol berishadi.(Ilova 1) 2. Talabalar tinglab savol berishadi. 3. Talabalar tinglab savol berishadi.

3. Mustahkamlash (20 daq) O'qituvchi talabalarga nutq uslublariga doir topshiriq beradi. Talabalar topshiriqni kichik guruhlarda bajarishadi. (Ilova 2)

4. Yakuniy qism (5 daq) O'qituvchi talabalarga uyga vazifa beradi: Nutq uslublariga hos Uy vazifasi

25

i

materiallar topish va ulaming

hususiyatlarini taqqoslash.________________________________

|

3-MAVZU: ME’YOR TUSHUNCHASI. NUTQ USLUBLARI.

Ilova 1.

Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo’limi bo’lib, nutq jarayonida til

hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish

qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar, til vositalarining nutqda

qo’llanish yo’llari, fonetik, lug’aviy, frazeologik va grammatik birliklaming

qo’llanish xususiyatlari o’rganiladi. Kishilar har qanday sharoitda va

faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik,

Grammatik va fonetik vositalami tanlash va ishlatishda bir-birlaridan ma’lum

darajada farq qiladilar. Umumxalq tili doirasida til vositalarining bunday tanlab

olinishi nutqda xilma xil ko'rinishlaming paydo bo'lishiga olib keladi. Bunday

xilma-xil nutq ko'rinishlari nutq uslublari deb yuritiladi. Nutq uslublari ifoda

vositalari tizimining muayyan aloqa doirasida maqsadga muvofiq tanlash

natijasida tarixan tashkil topgan nutq ko’rinishlaridir.

Nutq uslublari tilning vazifasi - funktsiyasi bilan bevosita bog’liq bo'ladi.

Shuning uchun ham ular funktsional uslublar deb yuritiladi.

Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum bir sohada qo’llanadigan

ko’rinishi adabiy til uslubi deyiladi.

Og'zaki nutq uslubi

Og'zaki nutq, ma’lum bir modal munosabatlami ifodalash uchun asos bo'Isa,

uslub fanining ob’yekti bo'ladi. Bu holat - gap bo’laklari tartibining “buzilishi”

bilan, soda gap, to'liqsiz gaplarning bb'lishi, dialog nutqning mavjudligi bilan

xarakterlanadi. Shunisi xarakterliki, og'zaki nutqning ba’zi shakllari yozma

nutqda o'z o'rnini topadi: (keluvdi, kelardi). Og'zaki nutq uslubida qisqa hajmli

bog'lovchisiz qo'shma gaplar ko'p ishlatiladi, badiiy vositalar kam qo'llaniladi.

Ayniqsa, ko'p ma’noli so'zlar ko'proq ishtirok etadi. Og'zaki nutqda qochirma,

piching, hazil-mutoiba, askiya uchun keng imkoniyat mavjud bo'ladi. Og'zaki

nutq rasmiy- ish yuritish va ilmiy uslubda qo'llanilmaydi.

Og'zaki so'zlashuv uslubi ikkiga ajratiladi:

1. Adabiy so'zlashuv uslubi

2. Oddiy so'zlashuv uslubi.

Adabiy so’zlashuv uslubi tilning adabiy me’yorlariga mos, tartibga solingan va

ishlangan bo’lishi bilan xarakterlanadi. Oddiy so'zlashuv uslubida esa

betakalluflik bilan erkin muomala - aloqa qilish xarakterli xususiyatdir.

26

So'zlashuv uslubning quyidagi xususiyatlari bor:

1. Fonetik xususiyatlar.

2. Leksik-frazeologik xususiyatlar

3. Grammatik xususiyatlar

So’zlashuv uslubidagi nutq ko’pincha dialogik shaklda bo’ladi. Ikki

yoki undan ortiq shaxsning luqmasi dan tuzilgan nutq dialogik nutq deyiladi.

So’zlashuv uslubida ko’pincha turli uslubiy bo’yoqli so zlar,

grammatik vositalar, tovushlaming tushib qolishi, orttirilishi mumkin: Obbo,

hamma ishni do’ndiribsiz-da. Mazza qildik. Ketaqo-o-ol!

So’zlashuv uslubida gapdagi so’zlar tartibi ancha erkin bo ladi.

Ko’proq sodda gaplar, to’liqsiz gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi.

2. Ilmiy uslub

Fan-texnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar

ilmiy uslubda yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma'lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy

xulosalar (qoidalar, ta'riflar)ga boy bo’lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi:

Yomg’ir - suyuq tomchi holidagi atmosfera yog’ini. Tomchining diametri 0,5-

0,6 mm bo’ladi.

Ilmiy uslubda har bir fanning o’ziga xos ilmiy atamalaridan

foydalaniladi, bu uslubda so’zlar 'o’z ma'nosida qo’llanadi, qoida yoki

ta'rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo’laklar, kirish

so’zlar, kirish birikmalar, shuningdek, qo’shma gaplardan ko’proq

foydalaniladi.

Ilmiy uslub fan, texnika va ishlab chiqarish bilan bog'liq vazifaviy

uslubdir. U o'z ichida yana ilmiy texnikaviy, ilmiy-hujjat, ilmiy-ommabop,

o'quv-ilmiy kabi bir necha sof ilmiy turlarga bo'linadi.

Ilmiy uslubning hozirgi zamon taraqqiyoti bilan bog'liq ravishda quyidagi

umumiy xususiyatlari bor:

1) axborotning ob’yektivligi, aniqligi;

2) nutqning ma’lumotlarga boyligi;

3) fikrning lo'nda, qisqa ifodalanishi;

4) muallif individualligining sezilmasligi;

5) emotsionallik, obrazlilikning bo'lmasligi;

6) atama, chizma, ramz va jadvallarning bo'lishi;

7) matnning siqiq sintaktik qurilmalardan tuzilishi;

8) adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilinishi;

9) fikrlarning mantiqiyligi va qat’iy tartibda bo'lishi;

10) ellipsis hodisasining bo'lmasligi (nazarda tutilgan birorta

so'zning tushib qolishi);

11) turli xil tushunchalarni ifodalovchi otlarning ko'p ishlatilishi;

27

i

12) otlami, asosan, birlikda ishlatish;

13) matnda fe’lning majhul nisbatidan foydalanish;

14) maxsus bog'lash uchun xizmat qiladigan so'z, so z

birikmalarining qo'llanishi.

3. Rasmiy-idoraviy uslub

Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar,

nizomlar, xalqaro hujjatlar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat,

ma’lumotnoma, chaqiruv qog’ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimai hoi, e Ion,

tavsifhoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday

uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi. Bu

uslubning asosiy belgisi: jumlalaming bir qolipda, bir xil shaklda bo lishi. Bu

uslubda ham so’zlar o’z ma'nosida qo’llanadi, ko’pchilikka malum bo lgan

ayrim qisqartma so’zlar ishlatiladi, liar bir sohaning o’ziga xos atamalaridan

foydalaniladi. Rasmiy-idoraviy uslubda ko’pincha darak gaplardan, qaror,

buyruq, ko’rsatma kabilarda esa buyruq gaplardan ham foydalaniladi. Bu

uslubda gap bo’laklarining odatdagi tartibda bo’lishiga rioya qilinadi: O’z

lavozimini suiiste'mol qilganligi uchun M.Ahmedovga hayfsan e'lon qilinsin.

Rasmiy (ish yuritish) uslubga hisob-statik organlar, sud, adliya, fuqarolik

holatlarini qayd etuvchi va notarial idoralar, prokuratura, ichki ishlar va boshqa

vazirliklaming, idora, muassasa, tashkilotlaming, ayrim shaxslaming rasmiy

hujjatlari nota, qaror, farmon, ko'rsatma, qo'llanma, konstitutsiya, hukm, ajrim,

shartnoma, tavsiya, izohnomalar va ariza, shikoyat, axborot, majlis bayoni,

tilxat, tarjimai hoi, ishonchnoma, guvohnoma, e’lon, dalolatnoma,

ma’lumotnoma, hisobot kabilaming til xususiyatlari kiradi.

Rasmiy ish yuritish uslubining asosiy xususiyatlari quyidagilardir:

1) badiiy tasvir vositalar bo' lmaydi;

2) uslub leksikasi kitobiy va xolis so'zlardan iborat bo'ladi:

uslubda professional terminologiya mayjud bo'ladi;

3) eskirgan so'z va iboralar o’mi bilan ishlatiladi;

4) quyidagi Grammatik xususiyatlar mavjud bo'ladi;

a) tilga olinayotgan kishilar o'z nomi bilan atalmasdan, buning o'miga ulaming

belgisi yoki biror harakati, bir narsaga munosabatini ifodalovchi otlar ishlatiladi;

ijrochi, guvoh, da’vogar, jabrlanuvchi, ijaraga oluvchi va h.

b) noaniqlikka yo'l qo'ymaslik maqsadida, odatda, otlar olmosh bilan

almashtirilmaydi;

c) fe’lning ishlatilishi boshqa stillardagiga qaraganda, ayniqsa,farqlanib turadi;

oldini olish, chora ko'rish, aybni ochish, ko'riladi, beriladi, bo'shatilsin;

d) bu uslubda uyushiq bo'lakli gaplar keng qo'llanilib, ayrim o'rinlarda

bo'laklar soni 8-10 taga yetishi murnkin;

*28

e) qo'shma gaplardan, xususan, shart ergash gapli qo'shma gaplardan keng

foydalaniladi;

0 so’roq va undov gaplar deyarli qo'llanilmaydi, asosan, darak va buyruq

gaplar ishlatiladi.

5) Hujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Yakka

rahbar nomidan yoziladigan fannoyish hujjatlari birinchi shaxs tilidan bo ladi.

Shuningdek, ayrim shaxs tomonidan yozilgan hujjatlar (ariza, tushuntirish xati)

ham birinchi shaxs, birlik sonida shakllantiriladi. Boshqa hujjatlar esa yo

birinchi shaxs ko'plik sonda, yoki uchinchi shaxs birlik sonda rasmiylashtiriladi.

6) Hujjatlar matnida turg'unlashgan, qoliplashgan so'z birikmalaridan ?? proq

foydalaniladi.

7) Hujjatning axborot tizimi aniq, inukammal, fikr mantiqan teran bo'lishi shart.

8) Hujjat matnida abzatslar tizimiga qat’iy rioya etiladi.

9) Hujjatda imlo, ishoraviy xatogayo'l qo'yilmaydi.

4. Ommabop (publitsistik) uslub

Tashviqot-targ’ibot ishlarni olib borishda qo’llanadigan uslub, ya'ni

matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so’zlar

ko’p qo’llanadi. Nutq ta'sirchan bo’lishi uchun ta'sirchan so’z va birikmalardan,

maqol va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap

bo’laklari odatdagi tartibda bo’ladi,' kesimlar buyruq va xabar maylidagi

fe'llar bilan ifodalanadi, darak, his-hayajon va ritorik so’roq gaplardan, yoyiq

undalmalardan, takroriy so’z va birikmalardan unumli foydalaniladi: Azamat

paxtakorlarimiz mo’l hosil etishtirish uchun fidokorona mehnat qilishyapti.

Publitsistika keng ma’noda ijtimoiy-siyosiy hayot masalalarini yoritadigan

barcha turdagi asarlami o'z ichiga oladi. Bu uslub ham o'zining yozma va

og'zaki ko'rinishlariga ega. Hayotning muhim ijtimoiy-siyosiy masalalariga

bag'ishlangan bosh maqolalar, felyeton, murojaatnomalar, chaqiriqlar,

deklaratsiyalar uslubningyozma turidagi asarlaridir.

Publitsistik uslubning yozma va og'zaki ko'rinishlari o'ziga xos xususiyatlariga

ega bo'lsada, ular publitsistik uslubning umumiy talablariga bo'ysunadi.

Chunonchi, bu uslubning ikkala turida ham siyosiy faollik, hozirjavoblik, o'tkir

va ta’sirchan notiqlik, mantiqiy salobat, tashviqot va targ'ibot kabi xususiyatlar

mavjud bo'ladi.

5. Badiiy uslub

Badiiy asarlar (nazm, nasr va dramatik asarlar) badiiy uslubda

bo’ladi. Badiiy asar kishiga ma'lumot berish bilan birga, timsollar (obrazlar)

vositasida estetik ta'sir ham ko’rsatadi: O’lkamizda fasllar kelinchagi bo’lmish

bahor o’z sepini yoymoqda. Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq

so’zlari, sheva, vulgarizmlardan ham foydalaniladi.

29

Badiiy asarlar uslubi aralash uslub hisoblanadi. Unda so’zlashuv

uslubiga, kitobiy uslublarga xos o’rinlar ham uchraydi.

Uslubiy xoslangan va uslubiy betaraf so‘zlar

Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum soha doirasiga, ma lum

nutqiy vaziyatga xoslangan ko‘rinishi nutq uslubi hisoblanadi. So'zlar

ma’lun nutq uslubiga xoslanish - xoslanmaslik belgisiga ko'ra uslubiy

xoslangan va uslubiy betaraf so'zlarga bo'linadi. Ayrim nutq uslubi

doirasidagina qo'Ilanadigan so'zlar uslubiy xoslangan so‘zlar, bunday

xususiyatga ega bo'lmagan so'zlar uslubiy xoslanmagan yoki betaraf so zlar

deyiladi.

Tovush, urg 'u, bo ‘g ‘in, undalma, morfema, omonim, sinonim,

uslubiyatkabi qator so'zlar uslubiy xoslangan so‘zlardir. Chunki bu so‘zlar

asosan tilshunoslik fani doirasida qo'llaniladi.

Osmon, xalq, bayram, ? 'quvchi, dars, tushlik, salomatlik, odam

kabi so'zlar barcha nutq uslublari doirasida birdek qo'llanish imkoniga

egaligi sababli uslubiy betaraf so'zlar qatoriga kiradi

So'zlashuv uslubi va uning xususiyatlari. Shevaga xos so'zlar.

Oilada, ko'clia - ko'yda Rishilarning fikr almashish jarayonoda

qoMlanadigan nutq uslubi so'zlashuv uslubi deyiladi. So'zlashuv uslubiy

adabiy va oddiy so'zlashuv uslublarini o'z ichiga oladi. Adabiy til

me’yorlariga qat’iy amal qilingan so'zlashuv uslubi adabiy so'zlashuv

uslubi, bunday xususiyatga ega bo'lmagan so'zlashuv uslubi esa oddiy

so'zlashuv uslubidir. So'zlashuv uslubining har ikki turi ko'pincha dialog

shaklida ro'yobga chiqadi. Bu uslubda so'zlar odatda kinoya, piching,

qochirmalarga boy bo'ladi. So'zlashuv uslubining yana bir o'ziga xos

xususiyati erkinligidir. Jumlalar qisqa va ta’sirli bo'lib, ko'pincha so'z -

daplar, to'liqsiz gaplar, maqol va matallar hamda iboralardan keng

foydalaniladi.

Umumxalq tili ma’lum bir xalqning so'zlashuv tilidir. Adabiy tilesa

ma’lum bir til qoidalari asosida tuzilgan, ishlangan, sayqal berilgan tildir.

Umumxalq tili kengroq hajmda bo'lib, u sheva va lahjalar, kasb-hunarga oid

so zlar, atamalar, jargonlar, ma’lum toifa (biror ijtimoiy guruh) ga oid

so'zlarni ham o'z ichiga oladi. Bu xil tilda nutq erkin bo'lib, til qoidalariga

asoslanilmaydi.

Faqat muayyan bir hududga xos ayrim belgilami o'zida namoyon

qilgan til shakli sheva hisoblanadi. Bir qancha shevalar yig'indisi lahja

deyiladi. Sheva va lahjalar ma’lum bir hududda yashovchi aholining

mahalliy so'zlashuv tilidir (masalan, Toshkent shevasi, Farg'ona shevasi

kabi).

30

^28

i

Me’yor tushunchasi

Nutq madaniyati to‘g‘risida gap borar ekan, tabiiyki, nutqda so'zlaming

o'rinli va o'rinsiz ishlatilishi to‘g‘risida ham bahs boradi. Qo’llangan til birligini

to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri deyilganda, albatta, ma’lum bir oMchov (mezon) ga

asoslanishimiz tayin. Mana shu oMchov (mezon) tilshunoslikda adabiy til

me’yori deb yuritiladi.

Har bir lahjaning, so‘zlashuv tilining, adabiy tilning o‘z me yorlari

bo‘lganidek, nutqning alohida ko‘rinishlari bo’lgan argolar, jargonlar ham ? z

me’yoriga ega. Xususiy me’yorlar quyitlagicha ko‘rsatiladi:

1. Dialektal me’yor.

2. So'zlashuv nutqi me’yori.

3. Argolar, jargonlar me’yori.

4. Adabiy til me’yori (adabiy me’yor).

Adabiy me’yor. Ma’lum bir hududda tarqalgan uzus

imkoniyatlari o‘sha hududda yashovchi aholi uchun istisnosiz tushunarli bo‘ladi,

ya’ni aloqani yengil amalga oshirishga imkon beradi. Bu- tilning o‘zi me’yordan

iboratligini ko’rsatadi. Me’yor — tilning yashash shaklidir.

Adabiy me’yor uzusga asoslanadi, undan olinadi. Adabiy me’yor

adabiy til bilan birga tug’iladi, badiiy adabiyotning, xalq madaniyatining

taraqqiyoti bilan rivojlanib, o‘z qonun -qoidalarini mustahkamlab boradi.

Adabiy me’yor uzusdan olinganligi sababli hamma uchun tushunarli

bo'ladi. Shuning uchun jamiyat taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi.

Jamiyat a'zolarini uyushtirishda, katta vazifalarga otlantirishda adabiy til, uning

me’yorlari jamiyat uchun nihoyatda zarurdir.

0‘zbek adabiy tili me’yorlari ilmiy asarlarda quyidagicha tasnif

qilinadi:

1. Leksik - semantik me’yor.

2. 7’alaffuz - (orfoepik) me’yor.

3. Yozuv (grafika) me’yori.

4. Fonetik me’yor.

I

5. Aksentologik (urg’uni to‘g‘ri qoMlash) me’yor.

6. Grammatik (morfologik va sintaktik) me’yor.

7. So‘zyasalish me’yorlari.

8. Imloviy me’yor.

31

9. Uslubiy me’yor

10. Punktuatsion me’yor.

Adabiy me’yorning og'zaki va yozma ko'rinishlari mavjud bo‘lib, og'zak.

adabiy me’yoming rivojlanishiga xalq qiziqchilari, askiyachilari, lat.fago ? xalq

shoir - baxshilari katta hissa qo’shsalar, yozma adabiy me yormng

shakllanishida belgilangan yozuv shajdi asosida yozib qoldinladigan yozma

adabiyolning xizmati cheksizdir. Umuman olganda, adabiy til me yorini

oTganish yangi hodisa emas. Til me’yori va adabiy me’yor muammo sifatida

nutq madaniyati ilmiy soha deb tan olingunga qadar ham o’rgamb kelingan.

Adabiy til me’yori, uning shakllanish, rivojlanish, stabillashuv qonumyatlan

nutq madaniyati sohasining tekshirish obyekti hisoblanadi.

Ilova 2.

1-topshiriq. Gaplami o'qing. Xato yozilgan so'zlami aniqlab, to -

g'rilari bilan almashtirib ko‘chiring. Xato yozish sabablarini tushuntiring.

I.Til tafakkuming in’ikosi, uning hosilasidir. 2. Bu yeming iqlimi issiq siz

mo‘tadiI havoga ko‘nikgansiz. 3. Samarqanddan olgan taasurotlaringiz asosida

insho yozing. 4. Bog‘ga chiqib, qipqizil olmalarni tariflang, baxru dilingiz

ochiladi. 5. Davo hujatlari tayyor boTguncha, ish joyingizdan tafsivnoma

keltiring. 6. To‘y boshi dev qomat bir yigitni saxnaga chiqardi. 7.

Amudaryoning bu qadar shiddatli oqishini endi ko‘rishim edida!

2- topshiriq. Gaplami ? ‘qing, noo‘rin ishlatilgan so‘zlami to‘g‘rilari

bilan almashtirib, gaplami ko‘chiring.

1. Yigitcha raso charchagan ekanmi, ovqat yeb darrov uxlab qoldi. 2.

Kolning zilol suvida tonggi quyosh nurlari toblanmoqda edi. 3. Asl shoyidan

tikilgan kuylak bu qomatdor qizga yoqishini bildi. 4. Ishimiz shunday suratda

davom etsa, qurilishni bayramgacha tugatamiz. 5. Qara, o‘g‘lim, eshikka bir

inson keldi. 6. Cho‘pon ozg‘in qo‘ylami yaylovga haydab, o‘z makoniga

qaytib keldi. 7. Nachalnikka uchrashsam, sudga davo qilishingiz mumkin, dedi.

3- topshiriq. Matn namunalarini ? ‘qing va bir-biriga qiyoslang. So'zlar

va ulaming ma’nolaridagi farqlami izohlang.

Texnika - yunoncha so‘z bo'lib, san’at, mahorat degan ma’noni

bildiradi. Texnika — inson faoliyati vositalari majmui. Ishlab chiqarish

jarayonlarini amalga oshirish va jamiyatning turmush talablarini qondirishga

xizmat qiladi. Ba’zan biror faoliyatdagi mahorat va usullar ham texnika

deb ataladi. (Masalan, milliy kurash texnikasi). Ijtimoiy ishlab chiqarishning

rivojlanish jarayonida insoniyatning bilimi va ishlab chiqarish tajribasi

texnikada mujassamlanadi. Texnika insonning og‘ir mehnatini

yengillashtiradi.

32

2»

I

Dars 2

Internet vh umtnn roydnlanish m»danivuti

Internet bu - hozirgi zamon talabidagi yagona ommabop kompyuter termog'i

hisoblanib. bizgn barcha sohalargu oid noaniqlik ya'ni ongimizga mavhum bo'1 gun

tushunchalar haqida ochiq, oddiy va ravon ma'lumot bcruvchi ah bo rot manbaidir.

Tabiiyki. hozirgi kunda ushbu omilgu bo'lgan ehtiyojmandlar soni kundan

kunga ortib bormoqda, Ma/Jcur tarmoq butun dunyo miqyosida global tarmoqdir.

Zero unda mavjud yangiliklardan habardor ctuvchi matnlar. tasvir hamda ovoz

hizmallari va bir qator imkoniyallar barcha jabhada katta engiliiklami > uzuga

keltiravotgan bo'lsa-da. ammo ikkinchi tomondan insoniyatni beihtiyor virtual

olamga jnlb etib hormoqda.

Avniqsa, bu ta'sir doirasidan o'smir yoshlar ham yo'q emas. Bu borada

mutahas-sislaming so'zlari quyidagi natijalami isbotlamoqda: internet tarmog'idagi

ijobiylik insonning fan, soha va faolivaliga bog'liq muhim nniq dalillaiga ega

bo'lishida bar tomonlama qulay va legishli vaqt miqdorining tejalishiga olib keladi.

Lekin qiziquvchanlik sababli Internet ahborollaridagi ortiqcha ma'lumollarga haddan

ziyod bcnlib ketishlari mumkin.

bu esa izlunuvchonlik, fikriy rivojlanish, mushohadn. tahlil qilish qohiliyati va

hotiraning o'tkirlik darajasini susaytirishga sabub bo’lmoqda.

Ma'lumki, Internet vositasidan foydalanish hech kimga majburiy bo'lmagan va

insonning o'z tafakkuridan kelib chiqqan qonun qoidalar asosida bo'lishi kerakligi

hamda undagi me'yor talablan. ya'ni Internet larmog'idan ahhorotlami to'g'ri tanlash

har jihatdan o'rinlidir. Bundan ko'rinih turibdiki, ushbu tarmoq vositasining o'z ichiga

qamrab olgan ahborotlar miqyosi shu qadar keng va ko'p ekanligi gohida o'zimizga

kerakli bo’lgan ma'lumotlami ujratib olishimizda ham qiyinchilik lug'dirmoqda.

Barcluimi/ga ma'lumki, Intemetda ishloshimiz uchun qidiruv tizimining o'mi

beqiyos. Internet tannog'ida: Yahoo. Google, Rel'.uz singan yana boshqa nomlar

bilan ataluvchi qidiruv tizimlari mavjud. YTJqoridagi qidiruv dasturlari haqida

batafsil va umumiy ta'rif berishda ulami biror bir tizim orqali niasalan, Google

tizimini tushuntirish maqsadga muvofiq bo'ladi.

Darhaqiqat. hozirda nafaqat Internet tarmog'i vujudga kclganligi, bundan

tashqari shu kabi jahonaro rivojlanib kelayotgan turli - luman ahborot tehnologiyalar

yosh avlodga ijobiy ta'sir kuchini o'tkazayotgunligini bir tomondan quvonarli bo'lsa-

da, ikkinchi tomondan ulami turli salbiy saboqlardan asrash maqsadida tarbiyaviy

muhitni kuchaytirishga undaydi.

harakatlanga tahrirlovchi sifatida ta’sir qilish va nashr, radio yoki tclekanol

ta'sischilari bclgilagan chegaralar doirasida jamiyat va dnvlat o’ruuidugi vosiiachi

bo'fishni maqsad qiladi.

Wicrhir (nmb. — xabar beruvchi, xabarchi) — 1) tahririyat tarkibida jumulist

sifatida xizmat qiluvchi xodim; 2) bevosila tahririyatda ishlamaydigan, ammo

ommaviy- axborot vositalarida munta/?? ijodiy hamkorlik qiluvchi shaxs; 3) boxhqa

ommaviy- axborot vositalarida chiqish uyushtiruvchi gaz., jur., radio, televidcniyc

tahririyati xodimi.

Jumalist - muxbir, reporlyor (axborot-yangiliklar xizmati xodimi) va

sharhlovchiga teleoperator, p nod user va boshqa tcxnik xodimlari yordam berishi

mumkin.

OAVfotografi (suralkashil reportyor yoki muxbir bilan birgalikda ishlashi yoki

mustaqil ravishda o‘z nashri uchun fotoreportajlar tayyorlashi mumkin.Bu jarayonda

u fotojumalistga aylanishi mumkin.

Mashq. Matnni o*zbck tiliga tarjima qiling. Malnga sarlavha qo'ying

???? ??????????? ? ???????????? ????????????? ??????, ??????? ??? ??

???????????? ? ????????????? ???????? ???????? ?? ???? ????.

??????????? ????????? ????? ?????? ???? ? ???????????

????????? ??????????? ?? ?????????????, ????????????, ??????? ?

?????????? ?????, ????????? ? ?????????? ??????? ?????? ?????????????

???????????. ??? ????? ????? ???????????????? ???????????? ???????????

? ????????????? ???????. ??? ? ?? ???? ????, ? ??????????? ?? ????????

????????? ???????? ??????????, ??????? ?????????? ??????????? ?????????

? ????????? ???????? ??????? ?? ??? ????? ????????. ??????, ?????????

????????????, ?????????? ? ???????????? ????????????? ????????. ¦

??????????? ??????? ???????? ? ???????, ???????? ? ???????????, ??????? ??

???????? ???.

????????????? ??????? ?? ?? ???????????? ???????? ???????????

?? ? ??????, ?? ????????? ?????? ?? ??????????????????, ?????????????

???? ?????? ????? ?????????? ??????????, ???????????, ?????????? ..

???? ? ??????????? ?? ?? ???????? ??????? ???????????? ???????,

?? ???????????? ???????? ?????? ??????? ? ??????, ?? ?????????? ?

?????????. ??????? ?? ?????? ??????????? ???????? ????????????? ???????

?????????????? ???????????, ???????? ???????? ??????? ? ???????????

????????? ? ???? ????????...

Tn’lim sohasidn internet texnologiyalari

Bugungi kunda internet hinting hayotimizgn tobora kirib bormoqda.

Imemetda pochta. lelefoniya, bi/nes (savdo. bank, auks ion) ishluri ko'proq uamlgu

oshirilmoqda. Kundan-kuriga lannoqda axborot manbalan ko'paymoqda. Yildan -

yilga Intemetdan foydalanuvchilar soni onib bormoqda. Internet deyarli ta’lim

jaroyoni uchun ideal muhil vuzifasini o‘tuvdi. Bunga Internet

foydaJanuvchilarining dunyoning istalgan nuqtasidan tarmoq resurslaridon

foydalana olishligi muhim omillardan biri silatida ko'rsatilmoqda.

I armoq foydalanuvchilari va axborot sahifalari soni uzluksiz tarzda o'sib

borib, ko'pchilik yoshlar uchun ennak va qulay vositaga aylunmoqda. AQSh da

o'tkazilgau statistik tadqiqollatgu ko’ra Oliy o'quv yurtlarining yuqori kurs va

kollejlari talabaJarining 100%i Intemetdan foydalanadilar Talabalar Intemctning

faol foydalanuvchilari sifatida haftasiga o*rtacha 11 soatni onlaynga sartlaydilar.

Har 10 talabadan 9 tasi kuniga elcktron pochtasidan foydalanadilar. Intemetdan

yangilik, axborot va ish qidiradilar. Amerikaltk 5 dan 17 yoshgacha bo'lgun

bololaming deyarli 90% i kompyuterdan foydalanadilar, bu foydalanuvchilaming

59%i Intemetdan fbydalanuvchilardir. 15 yoshli amcrikaliklaming har to'rtinchisi

Intemetdan foydalanadilar. 10 yoshiilar guruhida bo'lsa 60% ni, 16 va undan

kaitulurda bu ko'rsatkichlar 80% ni lashkil ctadi (bu ko'rsatkichlar ham vaqt

o’tishi bilan ortib bormoqda).

Dars3

I.Muloqut va kommunikatsiya jaravoni. Muloqot tcxnologiyasi \a texnikasi.

Yo/ma muloqot.

Muloqot texnologivasi va texnikasi

1. Texnologik taraqqiyotning o‘mi. ,

2. Qisqa xabarlar xizmati.

3. Tclekonferensiya va videokonferensiya.

4. Muloqot texnikasi va uning tarkibiy qismlari.

>.Muloqot tcxnikasini shakllantirishda zamonaviy pcdtexnologiyalaming o‘mi.

Texnologik taraqqiyotning o'rni

Hozirgi muloqot va ma'lumot asrida nutqiy jarayonga keng miqvosda

kirishish boylik hisoblanadi. Bu rnanhalarga yechiinlardan bin ma'lumotning qo

‘llanishida qaytarish uslublarini qo'llashga asoslangun, yangi kommunikatsion

texnologiyalamingpaydo bo 'lishiga katta hissa qo ‘shdi.

Yangi kommunikatsion texnologiyaning qo Mlanilishi keng ?? ‘lamdagi

korporativ biznes faoliyatlaming asosiy muammolaridan ba’zilarini, xususan,

aniqlik. narx. te/Jik, si fat. miqdor nuqtai nazaridan hal etishni boshlaydi. Shunday

qilib. kommunikatsiya keng geografik hudud, mamlakatning ichki hamda tashqi

hududlarida, muqobil metodlaming qidirilishi zamonaviy murakkab biznes

tashkilotlanda zaruriy bo ‘lib qoldi Radio, televideniye, kompvuter. audio va

video kassetalari, video disk, telel'onlar va ?? ‘pgina mexanik uskunalar kabi an

’anaviy media vostaiari ko'plab tashkilotlarda muvaflaqiyatli foydalanib

kelinmoqda. Ular rejalashtirish, nazorat, yo ‘naltirish. motivatsiya va hokazo

boshqaruv funksiyalarida ham foydalidir.

Biznes dunyosi yangi texnologiyalumi kommunikatsiya tufayli jamiyatda

ijtimoiy mas'uliyat sifatida xizmat qilishi uchun qabul qilishi shan yoki

raqobatbardosh rivojlanish yo “lida omon qolish qiyin bo ‘ladi.

Dunyoda SMS xabarlarini yuborish ma'lumotlaridan eng ko’p

foydalanuvchi 2.4 milliard faol qo'llanuvchilar telcfonlarida xabarlami yubonjvchi

va qabul qiluvchi barcha mobil telefon abonenilanning 74%ini tashkil qiladi Main

so’z yoki raqamlar yo bo Mmasa hartli-raqamli birikmasi shaklida bo ‘lishi

mumkin.

Videokonferensiya. U to *liq interaktiv va deyarli yuzma-yuz yig'ilishlarga

o'xshash bo'ladi. Ishlatilgan texnologiyaning darajasiga qarab interaktiv tar/xla ikki

joyni bog‘lashi mumkin voki videoni uzalish saytlari ?? ‘pchilik saytlarga ??

‘rinishi (tmiji) uzatilishi mumkin.

Bu standart telefon liniyasi orqali muloqot qilinishi mumkin.Murakkabroq tizim va

jihozlar bilan ikki jovdagi insonlaming barchalari bir-birlarini xuddi haqiqiy

yig’ilishdagidek ko'rishlari ehtimolini yaratadi. Videokonferensiya bir vaqtning

o’zida turli joylardagi insonlami ?? ‘rish va cshitish imkoniniyaratadi.

Videokonferensiyaning afzalliklari:

1. Bu yuzma-yuz muloqot uchun o'mini bosuvchi bo ‘lib xizmat kiladi.

2. Muloqot real vaqtda sodir bo ‘ladi.

3. U masofa to ‘siqlarini bosib o‘tadi.

4.Ijrochilaming sayohat xarajatlarini tejashni keltirib chiqaradi.

5. Yig‘ilishlarni o’z vaqtida o'tkazishda tejashni keltirib chiqaradi.

6. Turli joylarda o'tirgan odamlaming bilimini jadal o‘sishini yengillashtiradi.

Videokonferensiya kamchiliklari:

I.Siz so’ziashmoqchi boMgan insonda, kompyuter bilan birgalikda konferensiya

uchun talab etilgan uskunalar va dastur bo ‘lishi kerak.

2. Uyali telefonga o'xshab, kompyutemi olib yursa bo'ladi. Shundan kelib chiqib,

konferensiyangizning olib yurilishiga ta 'sir qiladi.

3. Videokonferensiyaning maxfiyligi har doim ham kafolatlanmaydi.

Muloqot fexnikasi va uning tarkihiv qismlari.

Muloqot tcxnikasi tug'ma iste dod yoki nasldan naslga o'tuvchi xususiyat

emas. Balki izlanish, ijodiy mehnat mahsulidir. Ushbu faoliyat zaminida ijodiy

mehnat yotadi. Shuning uchun ham muloqot mahorati hamma uchun standart,

ya ni bir qolipdagi ish usuli emas. balki u har bir kishining o'z ustida ishlashi,

ijodiy mehnati jarayonida tashkil topadi va rivojlanadi. Muloqot tcxnikasini san'at

va mahorat deb tushunish to’g'riroq bo'ladi.

Chunki nutqiy san'at - bu qandaydir qo'l bilan tutib bo'lmaydigan. balki

iahm-farosat bilan amalga oshiriladigan xatti-harakatdir.

majburiyati paydo bo'ladi, bu esa jumlaning noto'g'ri bo'linishiga olib kcladi

Yoki ba'zan noto'g'ri taqsimlangan nafas jumlaning oxiriga borib vetmay qolsa,

jumladagi so'nggi so’z ’“yamlanib" talafTuz qilinadi. so'zlovchi xuddi bo'g'ilib

qolganday, juda qiynalganday tuyuladi, bu tinglovchi uchun ham sezilarli darajada

qiyinchilik tug'diradi. Yana bir misol. Odam o'ta hayajonlanganida. qattiq

qo'rqqanida yoki og'ir musibat ichida bo'lganida. umuman. turii hissiy holatlarga

tu-shganida so'zJarkan, nafas olish va nafas chiqarish fazalarini n azorat qila olma\

qoladi. Duning natijasida normal fonatsiya uchun nafasi to'g'ri taqsimlanmaydi,

ko'pincha oddiy bir so'z uchun ham nafasi yctmay qoladi.

Muloqot texnikasini cgallashda umumiy tarzda bo'lsa-da. fonetik

bilimlardan boxabarlik zarur. Ayrim kishilar ko'pincha muloqot jarayonida boshqa

jovlardagiga qaraganda anchayin baland ovozda gapiradilar. Yana ba'zilar borki,

ular muloqot jarayonida dcyarli past ovozda so'zlaydilar. Bunda ulaming o’zlari

qiynaladilar, sezilarli samaraga erishilmaydi, faqat bunday ovoz bo'g'iq, tussiz

cshitiladi. ,

Muloqot texnikasi bilan bog'liq nuqsonlardan yana biri nutq tempi, tezligini

to'g'ri bclgilamaslik yoki tezlik-sekinlikning maqsadga ko'ra mo"tadiiligini

saqlav olmaslikdan iborat. Muloqotning tempi, albatta, bayon qilinayotgan

materialning mohiyatiga, ifodalanayotgan fikr strukturasiga uyg'un bo'lishi

maqsadga muvofiq. Tinglovchining ruhiyati, charchagan yoki charchamaganligi,

materialni qanday qabul qilayotganligidan kelib chikqan holda nutq tempini

tanlasa, uni o*mi bilan o'zgartirib tursa, ham pedagogtq ham psixologik jihatdan

to'g'ri bo'ladi. Muloqot jarayonida diksiya masalasi ham alohida o'rin tutadi.

Masai an, ba'zan "z" tovushini jarangsiz V tovushiga moyil tarzda talafTuz qilish

uchraydi: siz — sis, eshitdingiz — eshit-dingiz kabi. Bu singari nuqsonlar nutq

tovushlarining hosil bo'lish o'rinlanni yaxshi bilmaslik va artikulyatsion apparat

(tovush hosil qilishda ishtirok etadigai nutq a'zolari)ning yyetarli darajada faol

emasligi natijasida paydo bo'ladi. Noto'g'ri yoki noaniq talafTuz qilinadigan

tovushning hosil bo'Iishida ishtirok etadigan nutq a'zolarinmg taolligim oshirish

yo'Ii bilan kishi nutqidagi ana shunday diktsion xatolarni tuzatish niumkin. Bumng

uchun xilnia-xil mashqlar yaxshi yordam beradi. Masalan, turii tez uytishlar, maqol

va matallar. turii mazmundagi matnlami muntazam ovoz chiqarib takrorlash ana

shunday mashqlaming bir ko'rinishidir. IJmuman. muloqot texnikasini

takomillashtinsh borasida doimiy qayg'urish, fonetika, fonologiyaga oid

bilimlardan umumiy tarzda bo'lsa-da. xabardor bo'lish. kcrak bo'lganda. o’z

nutqidagi nuqsonlami bartaraf etishga yordam beradigan mashqlardan muttasil

foydalanib borish maqsadga muvofiqdir. Chunki muloqot texmkasisiz

so zlovchining og'zaki nutq madaniyatini aslo shakllangan deb bo'lmaydi

Muloqot fcxnikasini shakllanlirishda zamonaviy pcdtexnologiyalarnmg o‘rm.

Mustaqi! yurtimizda manaviy islohotlar jadal sur’atlar bilan ohb

borilavotgan bir paMda muloqot texnikasiga boMgan e'tibor ham ortmoqda. ??? bir

shaxs har bir fuqaro. qolaversa. har bir pedagog his- luyg'ularini ifodalashda.

hoshqalai bilan muloqotda. fikr almashuvda. o'z faoliyatini olib borishda nutqmng

ahamiyati ???? ekanligini bilmog'i zarur. Nutqni aniq. to'g’n, chiroyli, ixcham va

sof tu/ish uchun esa tilni, uning imkonlyallarini yaxshi bilish talab cliladi. Hamma

ham birday chiroyli so’zlash qobiliyatiga ega emas. hammada ham noliqlik san ali,

nutqiy salohiyai bir xilda shakllangan deb boMmaydi. Shunday ????, ? sib

kelavotgan yosh avlodga valanparvarlik, insonparvaplik va yuksak ma naviyatni

muloqot texnikasi orqali singdirish lozim. Muloqot jarayonidagi asosiy

vositalardan biri bu ovoz texnikasidir. Ovoz nafas olish bilan uzviy bog liq, nafas

olmasdan tovush chiqarib boMmaydi, so’zlash uchun esa awal o'pka havo bilan

toMdiriladi. l o*g*ri nafas olish tovush va nutqning jaranglab chiqishi uchun juda

zarur. Ammo ko'pchilik o'z nafas olishini boshqara olmaydilar. Natijada havo

yetmay urg‘u noto‘g‘ri ishlatilishi. mavzuning ma’nosi o'zgarib ketishi mumkin.

Normal ovozga ega boMmagan, xirildoq, bo*g“iq ovozli suhbatdoshning muloqoti

esa barchaning g'ashiga tegadi. Ovozdagi bunday nuqsonlarni ko'proq mashq

qilish orqali yo'qotish mumkin. Muloqot tcxnikasida suhbatdoshlar o’z ovozlarini

ehtiyol qilishlari uchun ayrim tartiblarga rioya etishlari zarur. Ovoz kuchli, past-

baland. ingichka-yo‘g‘on, uzun-

qisqa, yoqimli-yoqimsiz kabi xususiyatlarga ega boMadi. Ovozning ana shu

xususiyatlari ma’ruza o'qishga ta’sir qiladi. Shundagina tinglovchining nafaqat

qulog'ini. balki qalbini ham zabt eta oladigan namunali nutq shakllanadi.

Pedagog muloqot qilish san’atiga ega boMishi lozim, kerakli muomala

ohangi va munosabat usulini lanlashni bilishi kerak, boshqacha ayiganda,

o'quvchilarga individual yondashishni bilishi lozim. O'quvchilar bilan sun’iy

pand-nasihatli, oshna-og*aynilik ohangida gaplashish mumkin emas. Pedagog

doim bolalaming katta guruhi va ular bajarayotgan ko‘p jarayonlar bilan ish olib

boradi, ulaming barchasi o‘qituvchi nazaridan chiqib kctmasligi kerak. Pedagog

uchun yana bir muhim narsa bu o'quvchining tashqi ko'rinishidan uning ruhiy

holatini aniq lash.

Pedagogik munosabat - pedagogning o'quvchilar bilan tarbiya maqsadida

aloqa ? matishidir. Pedagogik munosabatda gapirish madaniyatiga (talaffuz tarzi,

nutq ohangi, orfoepiya) to'g'ri nafas olishga, ovozni qo'ya bilishga o'rganish

muhnn ahamiyatga ega. Og'zaki nutq mahoratini mukamalligi o'qituvchining

bsb,da kop gapirishi bilan emas. balki ma'noli so'z orqali ta'si. uslublarini

qo Hash orqali belgilanadi. Pedagog o'z ovozini. yuzini boshqarishga, pauza

tutishga, gavdani. imo-ishorani. mimikani tutishga o'rganishi kerak. Fcdagogik

munosabat muammolariga amerikalik pedagoglar katta e'tibor beradi. J.Brofi va

T.Guddning «0*qituvchi va o'quvchi munosabatlari» kitobida o'qituvchining

o*quvchilami ajratib munosabat qilishga asoslangan «subyektiv» munosabatlar

xususiyallari tahlil qilinadi. Masalan, shu narsa aniqlanganki. pedagoglar ko'proq

yoqimtoy o'quvchilarga yaxshi munosabatda bo'lar ekan. Ular uchun beparvo

o'quvchilar e’tibordan chetda qolib. aql-zakovalli, intizomli, harakatchan

o'quvchilarga nisbatan yaxshiroq muomalada bo'lishadi. Sust, erksiz, lapashang

o'quvchilar ikkinchi o'rinda qolib, rttustaqil, faol, o'ziga ishongao'quvchilami

yoqtirmas ekan.

Vozma muloqot va uning xususiyatlari.

Yozma muloqot bildirishnomalar, eslatmalar, hisobotlar, moliyaviy

hisobotlar. bizncs xatiari va shu kabilaming harcha turlarini qamrab oladi.

Muloqotning bu turi tashkilotlarda kcng qo'llaniluvchi xabar yozish jarayonini

yozishga avlantiradi. Rasmiy muloqot, qoidalar. buyruqlar, ma’lumotnomalar.

siyosiy masalalar va hokazolar doimo yozma shaklda bo'lishi kerak.

Yozma nutq yuqori darajada bo'lmas ekan, og'zakJ nutq ko'ngildagidek

bo Imaydi. Y ozma nutqda esa til vositalarini tanlash va qo'llashga to'liq imkoniyal

bo'ladi. Yozma nutqni xohlagancha tahrir qilish mumkin. Yozma nutqda og'zaki

nutqdagi kabi hayajon bo'lmaydi. notiq shoshilmasdan, o'ylab nutq tuzadi. Shu

sababdan ham yozma nutq og'zaki nutqdan ko’ra ravon, aniq va izchilroq

bo'ladi.Yozma nutq barqaror va qat’iy bo'ladi, u har doim avvaldan o'ylanadi

hamda matnga tushiriladi. Yozma nutq og'zaki nutqning rivojiga bevosita ta’sir

etadi. Og’zaki nutq esa yozma nutq asosida rivojlanadi. Yozma mashqlar - bamisoli

tafakkur mashqlaridir.

Biror voqelik yoki hodtsa to'g'risida f.krlash yozma mashqlar orqali

takomillashadi. Yozma nutq mashqlari muayyan mavzu doirasida bevosita

hkrlashga majbur etadi. Yozma nutq bilan doimiy shug'ullanadigan kishi doim

o ytab gapmshga odatlanadi. Yozma nutq bilan muttasil shug'ullanmagan

kishming yozma nutqi bilan og'zaki nutqi hech qachon muvofiqlashmaydi.

Y ozma kommumkatsiya — maktublar, eslatmalar, protokollar. belgilar yoki

matnlar orqali izohlanishlari juda qiyin. chunki muloqotda bo'lgan odamm ovozini

.fodalash yozuvctiiga nima dcmoqch, bo’lganligioi oylash v. cog v.ash, vananuni

adumkoom, benid, Ha,

,Ud* mUh,md‘r Samaral' osullari so’zlar. qis4„ jumUl« v. qisqa

abzatsdan foydalanishda va muvoliqlashtirishda ham soddalikka urg'u beradi.

Xabarga ko’ra alohida o’quvchiga murojaat qilishda so'zlaming muvoliqlashtirilishi

barcha ? 'quvchilar ham xabami tushunishda bir xil qobiliyatga ega emaslar,

ulaming barchalarining so'z boyliklari bir xil emas, mavzu bo'yicha bir xil bilimga

cga emaslar. Shunday qilib, aniq muloqot qilish uchun. biz muloqot qilishni

xohlagan kishimizni bilishimiz kerak. Xabar shaxsning ongiga mos bo 'lishi kerak.

Muvofiqlashliri.sh va so'zlarni tanlash

l.Tanish so’/Jardan foydalaning. Baxtga qarshi, ko'pchilik biznes sohasida faoliyat

ywituvchi kotiblar tanish so’/lardan foydalanish o'miga o'z fikrlarini qog’ozga

ko’chirishni boshlasharkan. uning xarakterini o'zgartirishga moyil bo'lishadi.

Masalan. urinmoq - harakat qilmoq, aniqlamoq - bilmoq, chek qo'ymoq -

tugatmoq. namoyon qilmoq - ko'rsatmoq, istifoda qilmoq/ qo'llamoq -

foydalanmoq.

2.Uzun so'zdan ko'ra qisqasini tanlang. Umuman olganda, qisqa so 'zlarda xabar

yaxshiroq yelkaziladi. chunki uzun so’zlaming og'irlik nisbati o'quvchini

chalkashtiradi. Gipnoz qilish. gippopotam va aviomobil kabi ba’zi uzun so'zlar

bilan oson muloqot qilinadi. Ammo ba’zi vibrofon

(vibes), raqobatlashmoq (vie), aehchig’i chiqqan (vex), shtreykbrexer (scab) kabi

qisqa so'zlarfaqatgina kamchlik uchun tushunarli bo'lishi mumkin. Shunday qilib,

uzun so'zlardan ozgina ehtiyotkorlik bilan foydalanish donolik bo’ladi. Bundan

tashqari, siz ishlatayotgan so’zlaringiz'o’quvchingiz uchun tanish bo'lishiga amin

bo'ling.

3.Terminologiyadan ehtiyotkorlik bilan foydalaning. Barcha sohalaming o’z

terminologiyasi. ya’ni «jargon»i bor, ular kundalik ish ieksikasining bir qismini

tashkil qiladi. Aslida, ulaming idrokimizda shunchalik ko’p paydo bo'lganidan.

sohaga taalluqli bo'lmagan insonlar ham biladigandek tuyuladi. Va o’z sohangizdan

tashqaridagi insonlarga yozayotganingizda bu muloqotda tushunmovchilikni

keltirib chiqaradi.

Aniq yozish qobiliyau faqatgina so'zlar bilan cheklanib qolmaydi. Bu aniq

gaplardan foydalanishni ham anglatadi. Sodda gaplami yozish qisqaroq gaplami

yozishni anglatadi. Gap da'vo, savol, buyruq yoki his-hayajon shaklida bo’lishi

mumkin. Yozma shaklda, gaplaming uzunligi haqida qaror qilishda qiyin va tez

qoidalari yo’q. ammo qisqa gaplar' sodda bo’lgani uchun oson tushuniladi.

Murakkab strukturalami taqdim etish bilan muammo yaratmaydi. Uzun gaplar

grammatik xatolarga ega bo’lishdek katia o’zgarishlami qisqa gaplar tuzilishi

tasavvur qilinadi. Malakali kotiblar matnda turii xil maqsadlarda biriknular qisqa

va uzun gaplami mohirlik bilan qo ’llaydilar hamda tajriba qiladilar

Yozuvdagi aniqlik faqatgina so'zloming diqqat bilan lanlanishi va aniq

gaplami yozishga bog'liq bo'lmaydi. Bu yana ehtiyotkorlik bilan tuzilgan abzatsni

talab etadi. So ‘zlar gaplarga birikkandek, abzatsdagi gaplar ham mantiqiy ketma-

kctlikka asoslanadi Shunday qilib, abzats bir gapdan boshqasiga yo nalgam va

bosqichma-bosqich rivojlangani sababli. abzats kimningdir likrlash jarayoni bo

’ladi.

Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqiar

I ¦ mashq. Berilgan so*z birikmalari ishtirokida namunadagidek gaplar tuzing.

Ko’makchili biriknialami ma'nodoshlari bilan almashtirib daftaringizga ??‘chiring.

Namunar. Ma'lumotnoma talab elilgan joyga taqdim etish uchun berildi.

Ko'rsatish uchun. oliy o'quv yurtiga. topshirish uchun, kasaba uyushmasiga,

berildi, Qo’qon shahridagi 18- o'rta maktab, taqdim etish uchun, ma'muriyatga,

uy-joylardan foydalanish bo'limiga. 316-bolalar bog'chasiga, harbiy

komissariatga, tuman ta’minoti boshqarmasiga.

2 - mashq. Nuqtalar o'miga tegishli qo'shimehalami qo'yib, so’z birikmalarini

daftaringizga ko'chirib oling va eslab qoling.

Masalan... o'rgan... chiqdim, sizning ko‘rsatma... binoan, o‘z vaqti...

bajarildi. ahvol... haqida, chora ko'rish... so'rayman. qiyinchilik... duch

kelmoqda..., masala... ijobiy hal etilishi... so'raymiz, zarur deb hisoblay...,

qonun oldida javob berish... so'ray..., yotoqxona... tckshir..., qayta ko‘r... chiq...

taqozo etmoqda, sharoit yo'q... sababli. berilgan vazifa... muddat... oldin

bajardim.

3 - mashq. Hisobot matnidagi nuqtalar o’mini tegishli so‘z va qo’shimchalar

bilan to'ldirib. matnni daftaringizga ko'chiring.

Sizning topshiriq... Binoan 10—15-sentabr kunlari Bu- xoro shahrida xizmat

safari... boidim. Bundan maqsad viloyat gazlashtirish idorasi... xo'jalik...

xususiy xonadonlarga gaz

o'tkaz ... ellik kilometr (diametr 30 mm) truba yetkazib

berish... shartnoma tuzish edi.

Shartnoma tuzildi. Lnga... trubalar shu yil... 20- noyabriga... xo‘jaligimizga

keltiriladi.

Ilova. 2002- yil 15- sentabrda tuzil... shartnoma nusxa...

4 - mashq. Quyidagi so‘z va birikmalaming ma’nolarini izohlang va ular

ishtirokida gaplar tuzing.

Axborot bermoq. bayonnoma, so';zga chiqmoq, so'z olmoq. so'z bermoq,

ovoz bermoq. muhokama qilmoq. tavsiya etmoq, tayinlamoq, tasdiqlamoq.

muhokamada chiqmoq. faol qatnashmoq, hay’at saylamoq, zimmasiga

yuklamoq. topshirmoq. la'sis etmoq, qaror qilmoq, ma ruza qilmoq. tikr-

mulohaza bildirmoq.

Topshiriq. Matnni o'qing

Kitob - tafakkur ko'zgusi

O’zbek xalq adabiyotining tarbiya usullanda alohida ta'kidlanishicha, kitob-

insonning eng yaqin do'sti va maslaxatchisi. aql qayTog‘1 va bilim manbaidir.

Kitob fikrlash quroli, xazinalar kalip, tafakkur manbai. Kitob - nonday aziz,

mo'tabar va muqaddas. Xalq kitobni ana shunday deb tushunadi. Darvoqe, xalq

o'rtasida kitobga, u diniymi, dunyoviymi baribir, ma’naviy tafakkur, xazinalar

maskani. odob-axloq go’&hasi - kutubxonaga hurmat e’tibor beqiyos. Ha, xalq

qadim zamonlardan bosh lab kitobni hayot darsligi, mo'jiza, axloq - odob dasturi

deb biladi.

Kitobga muhabbat, uni qadrlash. o'qishga ishtiyoq xalqimizning qon-

qoniga singib ketgan. Buning isboti uchun xalqimizning merosidan. kundalik

hayotidan, og'zaki ijodi asarlaridan hamda an’anaviy tarbiya usullaridan juda

ko'plab misollar keltirish mumkin. Dar)iaqiqat, O'rta Osiyo xalqlari. shu jumladan,

o'zbek xalqi yaratgan betakror moddiy va madaniy boyliklami ko'zdan kechirar

ekanmiz. ular orasida, M. Gorkiy ta’biri bilan aytganda, “...baxt va qudratli

istiqbol yo'lida odamzod yaratgan, ehtimol. eng murakkab va mo'jizalar ichidagi

eng buyuk mo'jiza” bo'lgan kitobning o'ziga xos faxrli orinni egallab kelganini

?? ramiz. Xalqimiz ilm va fan, adabiyot va san’atga oid nodir qo'lyozma —

kitoblari bilan, haqli ravishda faxrlanadi. Dunyoning qaysi bir mashhur

kutubxonasida bo'lmang. xalqimizning ulug' allomalari - tafakkur xazinasini

yaratgan donishmandlaming qo'lyozmalarini ko'rish mumkin.

Otmish zamonlardan tortib «Jhu kungacha ota-bobolarimiz kitobning

g oyatda mashaqqatli mehnat evaziga dunyoga kclishini yaxshi anglab, uning

oyoq osti bo'ltshiga, hatto biron-bir vanig'ining ham bekorga nes-nobud

bo'lishigu yo‘l qo'ymaganlar Kitobga muhabbat, uni oqishga ishtiyoq, undan

babramand bo'lish istagi kishilarga tinchlik bermagan.

I

Naql qiladilor: o’lgan zamnnda bir humkdor vaziru ulamolarini chaqirib,

"Dunyoda eng zo'r, kcrakli. ????? narsadan xabardor qiluvchi nima?’’ deb

savol beribdi. Kishilar u dcyishibdi, bu dcyishibdi; birovi dunyoda eng zo‘r narsa

-qilich desa, ikkinchisi eng kerakli si non, debdi. Mamma narsadan xabar

beruvchi narsa “Oynai jahon”deyuvchilar ham topilibdi.

- Uch kun rnuhlat beraman.-debdi podsho hech kimning javobi

yoqmagantigidan darg'azab bo'lib.

Qo'shni podsholikda ta'rifl yetti iqlimga ketgan donishmand

yashayotganligidan vaziming xabari bor ekan. Vazir: "Podshohning savollariga

shu donishmanddan boshqa hech bir kishi javob topa olmaydi",-deb o'yiabdi-

da, uni izlab topib podshohning oldiga olib kelibdi.

Podshohning birinchi savoliga “Kitob!"-deb hech ham ikkilanmay dadil javob

beribdi donishmand.-Chunki kitob bilim beradi. Dunyodagi eng qudratli narsa esa-

bilimdir. Bilimli esa ycngilmasdir.

- Savolingizga to*g‘ri javob topdi,-dcyishibdi a'yonlari xursand bo'lishib.

- Dunyoda eng kerakli narsa nima?

- Kitobl-debdi donishmand hech ikkilanmay.

- Kitob?!-ajablanibdi hukmdor.

- Ha, dunyoda eng kerakli narsa kitob.-takrorlabdi so'zini donishmand.-

Inson uchun hayotda ikki narsa eng mo'tabar va aziz. Bu non bilan kitob. Shu

boisdan ham non qanchalik mo'tabar sanalsa, kitob hum shunchalik aziz Non

rizq-ro‘z, dasturxon ko'rki, hayot barukasi. O’tmishdan hikoya qiluvehi-tarix,

bugunni aks ettiruvchi ko'zgu, ertangi kunni aytib beruvchi mo'jiza esa

kitobdir Poklanish, iymon butunligi, ruhiy boylik ham kitobdandir. Kitob

insonning maslahatgo'yi, doimiy hamrohidir. "Kitob ko'rmagan odam nodondir,

kitob kirmagan uy qorong'u zimistoridir’Vdevdi donishmandlar.

Mam vuzasidan savol va topshiriqlar.

1. Main maznnmini qisqartirib so 'zlab bering.

2. Kilob haqida vona qandixy maqol vo hikniath so zlumi bilasiz?

1- topshiriq. Klaster usulidan loydalanib kitobning xususiyatlarini ochib

bering.