O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

Qayta ishlab chiqaruvchi sektorlar
Qayta ishlab chiqarish tuzilmasi
Shaxsiy iste’mol	85	69	50	40
Davlat iste’moli	-	-	8	12
Oraliq mahsulot	5	8	15	17
Birlamchi mahsulot	10	20	18	15
Intellektual mahsulot	-	3	6	10
Bozor infratuzilmasi	-	-	3	6
Jami	100	100	100	100
Sohalararo komplekslar	Sohaviy tuzilma
Ov, baliqchilik, termachilik	65	26	12	7
Agrosanoat	5	35	30	25
Shaxsiy iste’mol buyumlari va xizmatlari	5	8	12	15
Mehnat qurollari va qurol	10	12	15	16
Yoqilg’i	5	6	7	8
Xomashyo va materiallar	5	6	8	9
Qurilish	5	7	13	15
Transport	-	-	3	5
Jami	100	100	100	100
Qayta ishlab chiqarish darajalari	Pog’onaviy tuzilma
Jamoa xo’jaligi	70	25	20	15
Oila xo’jaligi	23	63	50	43
Yakka xo’jalik	5	8	14	22
Hududiy qayta ishlab Chiqarish	2	4	6	8
Milliy ishlab chiqarish	-	-	10	12
Jami	100	100	100	100
Ishlab chiqarishning texnologik usullari	Texnologik tuzilma
Paleolit	85	30	12	6
Neolit	15	65	23	12
Jez asri	-	5	60	24
Temir asri	-	-	5	56
O’rta asrlar	-	-	-	2
Jami	100	100	100	100
Mulkchilik shakllari	Iqtisodiy tuzilma
Jamoa	75	35	20	15
Oila	25	55	40	35
Mayda xususiy	-	10	47	25
Yirik xususiy	-	-	8	15
Davlat	-	-	15	10
Jami	100	100	100	100
Qiymat unsurlari	Qiymat tuzilmasi
Ashyoviy xarajatlar	8	16	20	25
Amortizatsiya	2	4	7	10
Yakka iste’mol	44	50	42	37
Jamoa iste’moli	45	23	15	10
Jamg’arma	1	4	7	8
Noishlab chiqarish iste’moli	-	3	9	10
Jami	100	100	100	100

1. 
   Iqtisodiyotning qayta ishlab-chiqarish tuzilmasi. Mezolit davrida qayta ishlab-chiqarishning ibtidoiy uch sohali tuzilmasi mavjud edi. Oziq-ovqat yetishtirish yetakchi o’rin tutib, ishlab-chiqarish vositalarini ishlab-chiqarish uncha katta hajmda emas edi (toshdan mehnat qurollari, o’q-yoy, nayza va hokazo tayyorlash). Temir asrida esa qayta ishlab-chiqarish tuzilmasi to’laroq xususiyatga ega bo’ldi. Davlat ehtiyojlari uchun (davlat apparatini, qo’shinni ehtiyojlari uchun) bir qism mahsulot ishlab-chiqarish; intellektual mahsulot (kohinlar tomonidan yulduzlarni kuzatilishishi, mirzolar, haykaltaroshlar, me’morlarning ijodi); bozor xizmatlari (savdogarlar, so’dxo’rlar faoliyati) paydo bo’ldi.
   

Ibtidoiy jamoa xo’jaligi ishlab-chiqaruvchi ehtiyojini qondirishga xizmat qilar edi. Bu soha ancha qisqardi, lekin yirik hajmda qolaverdi.
Antik jamiyat davrida qayta ishlab-chiqarish mahsulotining chorak qismini moddiy ishlab-chiqarish tashkil qildi. Bu mehnat unumdorligini, qo’shimcha qiymatni moddiy ishlab chiqarishda hukmron tabaqa va qaram mehnat kishilarini ta’minlashga hamda saroylar, ibodatxonalar qurlishiga yetarli miqdorda yaratilishi edi.
1.Iqtisodiyotning sohaviy tuzilmasini dinamikasi. Mezolit davrida mehnat va mahsulotning uchdan ikki qismi ov, baliqchilik va terimchilikka to’g’ri kelar edi. Neolit davrida ov, baliqchilik, terimchilikning ulushi keskin kamaydi. Birinchi o’ringa dehqonchilik va chorvachilik chiqdi. Mehnat qurollari, kulolchilik buyumlari, ishlab-chiqarish, uy-joy qurilishing ulushi o’sdi.
2.Iqtisodiyotning pog’anaviy tuzilmasi jamiyat tuzilmasidagi o’zgarishlar bilan birga o’zgardi. Mezolit davrida mahsulotni ko’p qismi jamoa xo’jaligida ishlab chiqarildi va teng taqsimotga asoslanildi. Oilani paydo bo’lishi, yaratadigan va o’zlashtiriladigan mahsulotni ulushi o’sdi. Umum jamoa birgalikda bajaradigan umumiy ishlar ozroq ulushni tashkil etdi.
Neolit davrida iqtisodiyotning pog’onaviy tuzilishi uch darajali bo’lib qolaverdi, lekin ikki asosiy daraja o’rtasidagi nisbat aksincha bo’ldi. Natural oila xo’jaligi mahsulotning uchdan ikki qismini oz iste’moli uchun, qolgan bir qismini esa jamoa xo’jaligi ishlab chiqardi.
Jez va temir asrlarida tovar xo’jaligining rivojlanishi, ayirboshlashning oshishi bilan mayda tovar xo’jaligi va yirik quldorlik xo’jaligi tez kengaydi. Natijada xususiy qayta ishlab-chiqarish yalpi mahsulotning beshdan bir qismini tashkil qildi. Davlat apparati harbiy, boshqaruv, sug’orish inshootlarini sarf-xarajatlarii uchun davlat xo’jaligi paydo bo’ldi. Mamlakat hududlarida, shaharlar mudofaa inshootlari, madaniyat bo’yicha teatrlar, stadionlarning qurilishi hajmi kengaydi.
Aholi ehtiyojlarini qondirishda yetakchi o’rinni oila natural xo’jaligi egalladi. Jamoa xo’jaligi o’z nufuzini saqlab qoldi.
4. Qadimgi jamiyatlarda iqtisodiyotning texnologik tuzilmasi tub o’zgarishlarga olib keldi. Mezolitda jamoani birdamlikdagi mehnati, tosh, suyak, yog’och qurollarni ishlab-chiqarish, qayta ishlab-chiqarishning o’zlashtiruvchi tipidagi paleolit usuli ustivor edi. Lekin dehqonchilik va chorvachilik uchun mehnat qurollarini to’plamidan foydalanadigan qayta ishlab-chiqarishga yo’naltirilgan neolitga xos bo’lgan ishlab-chiqarish usuli tug’ildi.
Aynan shu xo’jalik usuli keyingi sivilizatsiya iqtisodiyoti tuzilishida yetakchi o’rinni egalladi. Ibtidoiy texnologiyalarning kuchli mavqei saqlanib qoldi, metalldan foydalanishga asoslangan yangi texnologiyalar ham paydo bo’ldi. Ular jez va temir asrlarida yetakchi o’rinni egalladilar va hukmron o’ringa chiqdilar. Lekin shu bilan birga o’tmishdagi sivilizatsiyalarga xos bo’lgan ishlab-chiqarishning qoldiq (relikt) usullari saqlanib qoldi. Antik sivilizatsiyaning gullab-yashnashi davrida o’rta asrlar jamiyatiga xos bo’lgan texnologiyalar va mehnatni tashkil qilish metodlarini shakllanishi boshlandi. Oqibatda jamiyatni texnologik bazasi taraqqiyotning keyingi har bir bosqichlarida ko’p qavatli pirogni eslatdi. O’tmishda bo’lgan majmualar qoldiqlariga tayanadigan texnologiyalar majmuasiga asoslangan asosiy qatlamlardir. Bu o’z navbatida bo’lgusi texnologiyalar va mehnatni tashkil qilish shakllari uchun asos bo’lib xizmat qildi.
5. Qayta ishlab-chiqarishning iqtisodiy tuzilmasi turli iqtisodiy ukladlar nisbatini aks ettiradi. Bu iqtisodiy ukladlar mulkchilik munosabatlarining taqsimot va ayirboshlashni ma’lum bir ko’rinishga asoslangan va noiqtisodiy yoki iqtisodiy jihatdan rag’batlantirilgan tegishli iqtisodiy boshqaruviga asoslangan.
Bu iqtisodiy ukladlar mulkchilik munosabatlarining ma’lum bir ko’rinishga, taqsimot va ayirboshlashning noiqtisodiy yoki iqtisodiy rag’batlantirishning turli shakllarida qurilgan, taxlil qilinayotgan iqtisodiy boshqaruvning tegishli mexanizmini aks ettiradi.
Mezolit davrida ibtidoiy, ijtimoiy, iqtisodiy ukladga xos bo’lgan ishlab-chiqarish vositalarini jamoa bo’lib o’zlashtirish va bir tekis taqsimotga asoslangan edi. Lekin oila mulkchiligi patriarxal oila ichida bir tekis taqsimot va natural ayirboshlashga asoslangan uklad shakllana boshladi. Aynan bu uklad neolit davrida yetakchi o’rinni egalladi va keyingi ikki sivilizatsiyalarda ishchi kuchini qayta ishlab - chiqarishni ta’minladi. Shu bilan bir vaqtning o’zida keyingi sivilizatsiyalarda sezilarli rol o’ynagan kichik va yirik xususiy mulkka asoslangan ikki uklad shakllana boshladi. Shu bilan bir vaqtning o’zida davlat mulkchiligiga asoslangan uklad paydo bo’ldi.