O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

FEODAL KAPITALISTIK SIVILIZATSIYALAR


Feodal kapitalistik sivilizatsiyalarni davrlashtirsh. Sivilizatsiyalar ikkinchi triadasining xronologik doirasi o’tish davrini qo’shgan holda eramizning 476 yilidan (so’ngi Rim imperatori taxtdan tushirilgan yil G’arbiy Rim imperiyasini tugashini bildirardi). 1973 yilgacha (Jahon tushkunligning boshlanishi va shundan keyin postindustrial sivilizatsiyaga o’tish boshlandi) 1.5 ming yilni o’z ichiga oladi.
Ikkinchi tarixiy supersiklda biz to’rt bosqichni ajratamiz:

• 
  O’tish davri (eramizning 476 yilidan VIII asr oxirigacha);
  
• 
  O’rta asrlar sivilizatsiyasi (IX – XVI asrlar);
  
• 
  Industriya arafasi – XVI asr o’rtalaridan XVIII asrgacha;
  
• 
  Industrial (yetuk kapitalizm) – XVIII asr so’ngi choragidan (sanoat inqilobi boshlanishidan) XX asrning so’ngi choragigacha;
  

Nima uchun sivilizatsiyalarning ikkinchi triadasi feodal – kapitalistik sivilizatsiyalar nomi ostida birlashtiriladi?
Chunki ularni kapitalizmning shart-sharoitlarini yetilishi, shakllanishi va yetukligi, aniqrog’i industrial jamiyatni bosqichlari deb qarash mumkin.
Lekin bu insoniyat tarixidagi uzoq davrini umumqabul qilingan davrlashtirishdan farq qiladigan boshlang’ich nazariy tushunchadir, buni hali asoslash kerak.
Feodalizm va kapitalizm tarixini davrlashtirishning munozarali masalalari. Feodalizmning quldorlik tuzumi orqasidan boradigan feodalizmni kapitalizmdan oldga o’tadigan umumjahon tarixiy taraqqiyot bosqichi sifatida bo’lishi qabul qilingan. U uch bosqichga bo’linadi ( hisob Yevropa tarixi bo’yicha olib borilmoqda). V asrdan X –XI asrgacha genezis (shakllanish); rivojlangan feodalizm (XI – XV asrlar); so’ngi feodalizm, birinchi burjua inqiloblari, dastlabki kapital jamg’arish davri bilan qo’shilgan holda XV – XVIII asrlar.
XVIII asr oxiridan kapitalistik formatsiya hisobi olib boriladi, lekin uni shakllanishini ikki yuz yil orqaga surish mumkin, uning shart-sharoitlari uyg’onish davridan yaratilgan edi.
“Kapitalizmni paydo bo’lishiga qadar uni ko’p belgilari oldindan darak berilgan edi, shaharlar va ayirboshlashni o’sishi, mehnat bozorining paydo bo’lishi, jamiyatning jipslashuvi, pulning tarqalashi, ishlab – chiqarishning o’sishi, uzoq masofalarga savdo, agar aytish lozim bo’lsa, xalqaro bozor” degan nuqtai – nazarni bildirgan edi F.Brodel (9. T.3. 640-641). Bu yerda kapitalizmni belgilari favqulodda keng tushuntiriladi, F.Brodelga bu kapitalizm darakchisi eramizning I asrlarigacha bo’lgan asosni berdi.
Fransuz tarixchisi Jan Goff “Uzoq o’rta asrlar” konsepsiyasini ilgari surdi, qarangki, u II-III asrdan (so’ngi antik davrdan) boshlandi va XVIII asrgacha davom etdi. Fransuz inqilobi, XIX asrdagi sanoat to’ntarilishi va XX asrning buyuk o’zgarishlari oldida asta – sekin o’z umrini tugatdi.
Biz O`rta asrlarning so`ngi moddiy va intellektual qoldiqlari orasida yashamoqdamiz (19.C.5-6). De Goffni o`zi ham Yevropada o`rta asrlar sivilizatsiyasini X-XIII asrlar davri deb tushunadi, XIV-XV asrlarni esa uning tushkunlik fazasiga taqaydi. (o`sha joyda 375b)
“Yevropa tarixi” asarining mualliflari jamoasi bu davrni quyidagicha davrlashtirishni taklif qiladilar. Yevropaning barcha hududlarini feodal ishlab chiqarish usuliga tegishligi bilan birlashgan, o`rta asrlar (IV asrdan XV asr oxirigacha). Ming yildan ko`proq davrni qamrab olgan, lekin Yevropaning ko`pgina hududlarida feodalizm faqat endigina o`rnashgan, bir yarim ming yillik o`tish davrini unga tegishli qilish asosli bo`ladimih
So’ngi o’rta asrlar bir yarim asr atrofida (XV asr oxiridan XVII asr o’rtalarigacha)gi davrni o’z ichiga oladi. Kapitalistik ishlab-chiqarish munosabatlari va dastlabki kapital jamg’arish paydo bo’ldi. Yosh burjuaziya kuch to’play boshladi, davlatni markazlashtirish kuchaydi, ilk burjua inqiloblari yuz berdi. Uyg’onish davrida dunyoviy madaniyatning buyuk parvoziga erishildi, reformatsiya ma’naviy hayotda ulkan ta’sir o’tkazdi; amerikadan oltin va kumushni oqib kelishi kapitalizmga o’tishni jadallashtirdi, oddiy kooperatsiyadan manufakturaga o’tish kengaydi.