O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

ARALASH MURAKKAB QO`SHMA GAPLAR.

Bunday gaplar bir necha ko`rinishdagi ega: 1.Bog`lanish va ergashish yo`li bilan tuzilgan murakkab qo`shma gaplarda sodda gaplar o`zaro bog`lanish , ham ergashish yo`li bilan munosabatga kirishadi. Masalan: (1) Bahor keldi, (2) Lekin havo sovuq edi, (3) chunki bu yil qish bir oz cho`zildi.

1

2. Bog`lanish yo`li bilan va bogqlovchisiz munosabatga kirishish yo`li bilan tuzilgan murakkab gaplarda sodda gaplar munosabati turlicha bo`ladi.

(1). Tuproq semiz ,(2). Suv yaxshi, (3). Havosi ochiq,
(4). Quyosh esa yil bo`yi bu erga osiq .
(Sh.)
b-siz b- siz esa
1 2 3 4

3. Har uch munosabat asosida : bog`lanish, ergashish, bog`lovchisiz tuzilgan murakkab qo`shma gaplarning o`zaro munosabati turlicha bo`ladi. Masalan: (1) O`rtoq Xolnazarov, (2) ovqatga ishtahasi bo`lmay, chalqancha yotib papiros tortar ekan,(3) u ko`z oldidan g`alati manzaralarni o`tkazdi va (4) toliqqan ko`zlari uyquga ketdi ,(5) tushiga ham shu manzaralar kirdi. (S. Ab)

TAKRORLASH UCHUN SAVOL VA TOPISHMOQLAR

1. Murakkab qo`shma gap nima va oddiy qo`shma gapdan qaysi jihati bilan farq qiladi?

2. Murakkab qo`shma gap ning qanday turlari bor?
3. Ergashish yo`li bilan tuzilgan qo`shma gap qanday turlarga bo`linadi?
4. Bog`lanish ba bog`lovchi vositalarsiz tuzilgan murakkab qo`shma gaplarning xususiyatlarini ayting?
5. Aralash yo`l bilan tuzilgan murakkab qo`shma gap nima?


AMALIY MASHQLAR

1. Ifoda maqsadiga ko`ra gap turini aniqlash. 2. Qo`shma gap qismlari (konponent)ning miqdoriga ko`ra turlarini aniqlash. 3. Grammatik asosini belgilash. 4. Murakkab qo`shma gapning turini aytish.5. Murakkab qo`shma gap qismlarining bog`lanish turini auting. Masalan: Shahar uylaridagi hamma chiroq lar o`chdi, lekin uzun boloxonali bu uydagi chiqorlar o`chmagan, chunki bu chiroqlar o`chishi mumkin emas (H.G`.) Ifoda maqsadiga ko`ra qo`shma gap, komponentlarining miqdoriga ko`ra murakkab qo`shma gap birinchi komponentning grammatik asosi chiroqlar o`chdi, ikkinchi komponentning grammatik asosi chi`roqlar , uchinchi grammatik asos chiroqlar o`chishi mumkin emas, aralash yo`l bilan tuzilgan murakkab qo`shma gap.

59-mashq. Murakkab qo`shma gaplarning turini aniqlang va bog`lanish vositalarini ayting.1. Qizlar chayladay buzilib, munchog`i uzulib, oyog`i qaltirab, sipohiga bir so`z defdi. (E.J.) 2 Agar ketar bo`lsang uzoq yurtlarga, agar gaping rost bo`lsa, men seni kutgayman, albat . 3. Baahor kelgach gullar ochilsa yana avvalgiday tabiat gullar.4. Bir tomonda qo`ylar so`yildi, qozonlar osildi, tandirlar qizidi. sermoy sho`rva issiq zag`ora tayor qilindi.(S. A.)5. Shunday bir kun bo`larki, lo chinlar havoga uchib chiqajaklar, ozod bo`lur xalq. 6. Arava keng ko`chaga qayrildi, odam qalin, ammo chiroq unga-bunda, Ahmad Nusayin jiddiy asabiy, o`ychan edi.(O.)

7	Shahar boqiydir unr o`tkinchi, Daryolar sobitdir, suvlar ko`chkinchi (M.Sh)
8	Meni kutgil va men qaytarman. Faqat kutgil juda intizot (K.S.)
9	Lekin sen yig`lama aylafgil bardosh, mozorlar yo`qolgay gulga to`lur bog` G`alaba yaqindir, barg urar quyosh Bulbul yana sayrar, bo`lib vaqti chog` Kul ketar, gful kelar, ishon navjuvon (U.)
10	Bu hayot mangu emas Oqqani ortga qaytmas O`z umringdan shoshqinroq Daryoni topolmassan (qo`shiq)