O‘zbekiston respublikasidagi gigiyenik me’yorlar

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDAGI GIGIYENIK ME’YORLAR
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida 100 dan ortiq gigiyenik me’yoriy hujjatlari tasdiqlangan va amaliyotda qo‘llash uchun tavsiya qilingan bo‘lib, ularning asosiylari Sanitariya qoidalari va me’yorlari hisoblanadi. Bu hujjatlarning aksariyat qismi oldin o‘rnatilgan me’yorlar bo‘lib, ularga ayrim yangilik va qo‘shimchalar kiritilgan, bunda O‘zbekistonning geografik-iqlim sharoitlarining o‘ziga xosligi, respublika iqtisodiyotining xususiyatlari hamda jamiyatda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar inobatga olingandir. Bu hujjatlarning bir qismi ko‘pincha gigiyenik reglament ko‘rinishi (masalan, atmosfera havosidagi kimyoviy moddalarning REK, shovqin va tebranishning RED) tabiatiga egadir, ammo bu hujjatlarning ko‘pchilik qismi o‘z tarkibiga sanitariya qoidalari va me’yorlarini yoki sanitariya qoidalari va reglamentlarini oladi. Sanitariya qoidalari va me’yorlaridan tashqari, O‘zbekiston Respublikasida me’yoriy hujjatlar qatoriga uslubiy tavsiyanomalar, uslubiy ko‘rsatmalar, instruktiv xatlar, tekshirish usullari kirib, ilmiy izlanish natijalari asosida tayyorlangan hamda ko‘p bosqichli ko‘rib chiqilishi va muhokama qilinishi shart bo‘lgan sharoitlarda ishlab chiqilib, O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash Vazirligi tomonidan tasdiqlangan.
Gigiyenik me’yor va reglamentlarni ishlab chiqishga bo‘lgan umumiy yondashishlar
Gigiyenik me’yor va reglamentlarni o‘rnatish tartibi muayyan misollarda ko‘rib chiqilishi kerak. Masalan, yashash xonalarining mikroiqlimi yoki uning yoritilishiga doir gigiyenik me’yorlar tabiiy tekshirishlar asosida ishlab chiqilishi va tekshirish jarayonida tekshirilayotgan omilning turli sharoitlarda odam organizmining funksional holatiga ta’siri baholanishi kerak, masalan, (mikroiqlim uchun - issiqlikni boshqarilishi, yurak-tomir sistemasi, nafas olish organlari funksiyasi, yoritilganlik uchun - ko‘rish organi va markaziy nerv sistemasi funksiyasi). Bunda tekshirilayotgan omilning shunday parametrlari gigiyenik me’yor qilib olinishi kerakki, u organizmning optimal funksional holatini ta’minlasin. Aholining eng optimal suv iste’moli me’yorlarini o‘rnatish uchun aholining ko‘pchilik qismidan anketa so‘rovlar o‘tkazilib, keyinchalik turar-joylarning kommunal obodonlashtirilganligiga bog‘liq holda suv sarfi qiymatlari hisoblab topiladi. Ayrim omillarni me’yorlashtirishda tabaqalashgan me’yorlashtirish prinsipi qo‘llanadi va bunda omilning yuqori, optimal va quyi darajalari o‘rnatiladi. Shunday prinsip bo‘yicha, jumladan ishlab chiqarish
xonalarining ruxsat etiladigan va optimal mikroiqlim qiymatlari va ichimlik suvi tarkibidagi ftorning ruxsat etiladigan miqdoriy chegarasi belgilangan va b.q.
Gigiyenik me’yorlardan farqli o‘laroq, gigiyenik reglamentlarni o‘rnatish, qoida bo‘yicha tabiiy sharoitda emas, balki tajriba (eksperiment) sharoitida olib boriladi. Omillarning gigiyenik reglamentatsiyasi atrof-muhitdagi turli omillarning bo‘sag‘ali ta’sir konsepsiyasiga asoslanadi. Gigiyenik reglamentlarni o‘rnatish - bu murakkab va yetarlicha uzoq davom etadigan jarayondir. U me’yorlashtiriladigan omilning sifat va miqdoriy ta’riflash bilan birga fizikaviy, kimyoviy, biologik, radiologik, statistik tekshirish usullaridan foydalanishni, omilni tirik organizmga ta’sirini o‘rganish bilan keyinchalik olingan ma’lumotlarni matematik tahlil qilish va shunga muvofiq reglament ishlab chiqishni taqozo etadi. Ko‘p sonli gigiyenik reglamentlar qatoriga kimyoviy moddalarga ruxsat etiladigan konsentratsiyalar (REK) ni kiritish mumkin.

• 
  atmosfera havosidagi kimyoviy moddalarni reglamentlash;
  
• 
  kimyoviy moddani havzalardagi suvda reglamentlash;
  
• 
  kimyoviy moddalarni tuproqda reglamentlash;
  
• 
  kimyoviy moddalarni oziq-ovqat mahsulotlarida reglamentlash.
  

Gigiyenik reglamentlashtirishda gigiyena-toksikologik tekshirishlar quyidagi bosqichlarda umumiy ko‘rinishga ega bo‘ladi:
Moddaning fizik-kimyoviy xossalarini o‘rganish (agregat holati, tashqi ko‘rinishi, rangi, hidi, solishtirma og‘irligi, turli muhitlarda erish xususiyati, barqarorligi, bug‘lanish xususiyati va b.q.)
Zaharlilik xossasini baholash maqsadida toksikologik tekshirishlarni o‘tkazish kerak, bunda organizmga zaharli ta’sir ko‘rsatish tabiati, maxsus ta’sir xususiyatlariga ega ekanligi aniqlanadi. Toksikologik tekshirishlar laboratoriyalarda eksperimental hayvonlar organizmida sinash orqali o‘tqaziladi (oq sichqonlar, oq kalamushlar, quyonlar yoki boshqa hayvonlar) va u bir necha variantlarda amalga oshiriladi:

1. 
   o‘tkir tajribalar. Asosiy vazifa - quyidagi toksikologik parametrlarni aniqlash - LD 50, LD 16, LD 84, CL 50 va o‘tkir zaharlanishdagi klinik belgilar aniqlanadi.
   
2. 
   oraliq tajriba. Asosiy maqsadi - laboratoriya hayvonlari organizmiga ko‘p marta yuborgandagi kumulyativlik xossasini aniqlash 1/5- 1/10 LD 50.
   

d) surunkali toksikologik tekshirish. Tajriba yoki Lim chr ni o‘rnatish maqsadida, yoki moddaning maxsus ta’sir etish xususiyatini aniqlash maqsadida o‘tqaziladi. Lim chr ni aniqlash LD 50 ning 1/20 - 1/100 martalik nisbatlarida uzoq muddat ta’sir ettirish orqali o‘tqaziladi va ma’lum muddatlarda hayvonlar organizmidagi funksional, morfologik va biokimyoviy o‘zgarishlar aniqlanadi. Tekshirish natijasida shunday doza aniqlanadiki, u hayvonlar organizmida fiziologik me’yorlardan tashqari minimal o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi kerak.
O‘tqazilgan tekshirishlarning natijalari asosida tekshirilgan moddaning zaharlilik sinfi o‘rnatiladi va talab etiladigan gigiyenik reglamentlar hisoblab topiladi (REK).
Ishlab chiqilgan gigiyenik me’yor va reglamentlarning samaradorligi aholining salomatlik holatlarini o‘rganish asosida baholanadi yoki ishlab chiqilgan gigiyenik me’yorning vazifasiga muvofiq aholining ayrim guruhlarida baholanadi. Gigiyenik me’yorlashtirish va reglamentlashtirish atrof-muhitdagi omillarning barchasini o‘zida aks ettirishi bilan birga ishlab chiqiladigan barcha profilaktik va sog‘lomlashtirish tadbirlari uchun asos bo‘ladi.
Gigiyenik me’yorlar to‘g‘risida xorijiy adabiyotlarda quyidagi ma’lumotlar keltirilgan
Ko‘plab kasaba uyushma tashkilotlarida, birlashma va davlat mahkamalarida turli xil sohalarning, atrof-muhitni zararlovchilarning hamda jismoniy idoralarning faoliyatini chegaralovchi tavsiyanomalar, qo‘llanmalar, me’yorlarni ishlab chiqarish rivojlangan. Bularning ichida eng mashxuri Amerika davlat iqtisodiyot gigiyenachilari kengashi bo‘lib, ular ish joylarida jismoniy stresslardan va kimyoviy zaharlanishlarni chegaralab turish maqsadida turli turdagi tavsiyanomalar ishlab chiqishgan. Bundan tashqari Radiaktiv himoya xalqaro komissiyasi va Radiatsion himoya milliy vazirligi ham radiatsion zaryadlanishga qarshi himoyalanish uchun shu turdagi bir xil qo‘llanmalarni yaratgan.
Ushbu tavsiyanomalarni boshqa tashkilotlar ham olishyapti. Boshqa qolgan zavod- fabrikalarda taraqqiy etayotgan sohalar buni o‘z ichiga oladi. Birlashgan mahkamalar quyidagi tashkilotlarni o‘z ichiga oladi; Atrof muhitni himoyalash agentligi, Oziq-ovqat va dori-darmon boshqarmasi, Kasbiy havfsizlik va Sog‘liqni saqlash boshqarmasi, Qo‘shma shtatlar Atomni nazorat komissiyasi kabi tashkilotlar atrof muhitdagi, uy sharoitidagi, ishxonadagi jismoniy stresslar, tushkinliklar va zaharlanishning bir necha xil turlarini me’yorlar asosida nazorat qilishadi.
Me’yorlarning turlari.
Me’yoriy standartlarini rivojlantirishning eng asosiy maqsadlaridan biri bu-insoniyat sog‘lig‘ini himoya qilishdir. Ushbu me’yoriy standartlar umuman olganda hammasi boshlang‘ich me’yorlarga oid. Bu me’yorlarning yana bir muhim maqsadi atrof-muhitni himoya qilishdir.
Tabiatga oid me’yorlar esa ikkilamchi me’yorlarni o‘z ichiga oladi. Ikkilamchi me’yorlar qishloq xo‘jaligidagi don-dun mahsulotlari va boshqa boyliklarni himoyalash uchun shakllantirilgan. Binolar va haykallar, agar shu zaharlanishi yuz beradigan bo‘lsa, ular daryolarni va oqimlarni baliq ovlash va suzishni ta’minlash maqsadida shakllantirishadi, agarda gap ichimlik suvi haqida borsa, ular mahsulotning qabul qilinish sifatiga qarab; uning harorati, rangi va ta’midan kelib chiqqan holda me’yorlar shakllantiriladi.
Ikkilamchi standart me’yorlarda boshlang‘ich me’yorlarga qaraganda suv va havodagi zararli moddalarning aniqlik darajasiga e’tibor qaratiladi.
Joriy yondashuvlar.
Boshlang‘ich me’yorlarning rivojlantirishdagi birinchi talablardan biri kam himoyalangan, zararlangan a’zoni, shaxsni topib uni aniqlash va tasdiqlash. Bu bir o‘spirinmi, yosh bolami, go‘dak yoki homilador ayol? Quydagilardan xabardor bo‘lishi zarur; Radiatsion himoya Xalqaro Komissiyasi 1996-yilda jamiyat a’zolarining himoyalanishi uchun har xil yoshga tegishli qo‘llanma va yo‘riqnomalari chop etilgan. Bu kabi yondashuvda aholi 6 xil yosh guruhlariga ajratilgan va har biri uchun mahsus koeffitsent bilan turli xil dozaviy miqdor foizlari yuborilgan. Ushbu jarayon mobaynida materiallarning qonga so‘rilishi farq qilgan.
Koeffitsentlarning Ko‘lami dori-darmonda nafas orqali yuborilgandan, oshqozon-ichak orqali qabul qilingani farq qilgan. Nafas yo‘llari orqali yuboriladigan zararlar, ularning o‘lchamiga qarab, ya’ni qabul qilinish o‘lchamiga qarab chegaralangan. Bunga qo‘shimcha qilgan holda (atom qatlami sababli) azonga oid sabablar qisqa muddat mobaynida qayerda sog‘liqqa ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa o‘sha hududda soatbay, choraklik va yillik cheklovlar chegaralari o‘rnatilgan. Shu va shunga o‘xshash odatlar o‘sib borayotgan tajriba va ko‘nikmalarning birlashib boshlang‘ich me’yorlarning rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Bunda yana boshqa, asosiy e’tibor qaratadigan belgisi, genetik jixatdan insonning himoyalangan bo‘lishidir.
Ilgari, atrof muhitni himoya qilish mahkamasi me’yorlarda “maksimal yakka tartibda ishlash” orqali himoya qilishni talab qilishgan. Qo‘shma shtatlar Atomni Nazorat qilish Komissiyasi jamiyat a’zolarning “Yakka tartibdagi a’zolarning” doza qabul qilish foizini belgilangan chegaralardan oshib ketmasligini talab qilgan.
Ushbu faktni payqagan Atrof muhitni himoya qilish mahkamasi o‘z me’yorlariga o‘zgartirish kiritdi, bunda “Sababli zararlangan yakka tartibdagi shaxslarni maksimal darajada himoya qilish” ko‘zda tutilgan va bu o‘zgartirilgan dastur Qo‘shma Shtatlar Atomni Nazorat qilish Komissiyasi tomonidan ma’qullangan. Bunga ko‘ra “Ahamiyatli muhim guruh”ning o‘rtacha bir a’zosi doimiy foizdagi doza bilan ta’minlanishi ko‘zda tutilgan. Yuqoridagi dastur asosan yashash tarzi va makoni juda yuqori darajada zararlangan guruh a’zolari uchun joriy etilgan. Atrof muhitni himoyaqilish mahkamasining navbatdagi nashrida “Sababli maksimal zararlangan yakka tartibdagi shaxslar” iborasini yondashuvning o‘sha o‘xshash turi ekanligini nazarda tutgan.
Qachondir asosiy me’yorlar rivojlangan bo‘lgan va bu asosiy me’yorlar monitoring loyihalar orqali ko‘rib chiqilib, ularni topib yoki o‘rta mahsus qo‘llanmalarga asos solish orqali belgilangan.
Bu qo‘llanmalar yakka tartibdagi zararli moddalarni qabul qilgan aholi yoki tabiatdagi bir necha turdagi moddalar (havo, suv, egulik) kabi zararlangan resurslarni me’yorlashtirish to‘g‘risidagi cheklovlarni o‘z ichiga olgan. Shunga o‘xshash yondashuvda ishchilarni himoya qilish uchun yaratilgan qo‘llanmalarni rivojlantirish kerakligi to‘g‘risida arz qilingan¹.

1^ Dade W.Moeller. Environmental Health. Third Edition. London, England.2005. 652 pag
10