O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta’limi vazirligi

Eshitish.Eshitish  qobiliyatining  eng  yuqori  darajasi  14-15  yoshlarga  to’gri 
keladi,undan  keyingi  kamolot  davrlarida  biroz  pasayish  yuz  beradi.  Ko’pgina 

---

 
 
138 
olimlarning  fikricha,inson  yoshining  ulg’ayishi  bilan  eshitishning  zaiflashuvi 
mo’tadil  xolat  xisoblanib,  organizimning  biologik  kirishi  bilan    uzviy  bog’liq 
ravishda  kechadi.  Ishlab  chiqarishdagi  kuchli  shovqin  odamning  eshitish 
qobilyatini  yomonlashtiradi.Eshitish  o’quvini  yo’qotish  erkaklarda  ayollarga 
qaraganda ko’p uchraydi. 
Tam  bilish  sezgisida  xam  yosh  ulg’ayishi  va  keksalik  tufayli  ayrim 
o’zgarishlar  vujidga  keladi.  Masalan,  nordon,  shirin  va  achchiqni  sezish  50 
yoshgacha  keskin  o’zgarmasada,  lekin  undan  keyingi  o’sish  davrida  maza 
surg’ichlari miqdorining kamayishi eveziga sezgi chegaralarining kengayishi sodir 
bo’ladi. 
Xid  sezgilarining  o’zgarishiga  asosiy  sabab  nerv  uchlari  va  tolalarida 
karaxlikning  boshlanishidir.  Bundan  tashqari,  xid  bilish  sezgirligi  kamayishining 
sabablari  xavoning  ifloslanishi,  zaharli  va  qo’lansa  hidli  moddalar  bilan  nafas 
olish, chekish, oziq-ovqatda A vitamini yetishmasligidir. 
Keksayganda og’riq teri-tuyish sezgilari ham pasayadi. Tebranish  sezgirligi 
ham  yosh o’tgan sari yomonlashadi, orqa miyaning  orqa qismlaridagi deganativ 
o’zgarish anashu holatni keltirib chiqaradi.   
Keksayish davriga 61  (56)-74  yoshli  erkak  va  ayollar  kiradilar.  Bu  davrdagi 
kishilar  xilma-xil  xususiyatlari,  shaxslararo  munosabatlari  bilan  boshqa  yosh 
avrlardagidan  ajralib  turadi.  Mazkur  yoshdagilarni  shartli  ravishda  ikkita  katta 
guruhga  ajratish  mumkin:  a)mutlaqo  iste’foga  chiqqan,  ijtimoiy  faol  bo’lmagan 
erkak va ayollar; b) nafaqaxo’r erkak va ayollar, lekin ijtimoiy hayotning u yoki bu 
jabhalarida  faoliyat  ko’rsatayotgan  keksalik  alomatlari  bosayotgan  odamlar. 
Ularning his-tuyg’ulari yashahs muvofiq nomoyon bo’ladi. Ularning his-tuyg’ulari 
vujudga  kelishi  jihatidan  ikki  xildir:  1)  barqaror  kayfiyat,  xotirjamlik  tuyg’usiga 
ega  bo’lgan  o’z  qadr-qimmatini  saqlayotgan,  nufuz  talab  erkak  va  ayollar;  b) 
kayfiyati  barqaror,  osoyishta  xulq-atvorli  oila  muhitining  sardoriga  aylangan. 
Tabiat  va  jamiyat  go’zalliklaridan  barhamand  bo’layotgan,  ijtimoiy  faoliyatdan 
qariyb  uzoqlashgan,  qarilik  gashtini  surayotgan  kishilar.  Ularning  bir  guruhi 
moddiy  boylikni  ma’naviyat  bilanqo’shib  olib  borishga  intilsalar,  boshqalari 

---

 
 
139 
to’plangan  moddiy  boylik  bilan  qanoat  hosil  qiluvchilar,  qolgan  umrining 
xotirjam,  zaxmat  chekmay  o’tkazishga  axtu-paymon  qilgan  erkak  va  ayollardan 
iboratdir.  Mazkur  yoshda  yuzaga  keladigan  inqiroz  ham  mana  shu  ikkala 
omillarning mahsuli hisoblanadi.  
Keksayish davrida biologik organning zaiflashuvi psixik jarayonlarning ham 
o’zgarishiga  olib  keladi.  Ruhiy  keksayish  alomatlari  ayollarda  ertaroq  paydo 
bo’ladi.  Erkak  va  ayollar  o’rtasidagi  farqlar  borgan  sari  yaqqol  ko’zga  tashlana 
boshlaydi. Bu farqlar bilish jarayonlari 9sezgi, idrok, xotira, tafakkur), axloqqacha 
(farosatlilik,  xushyorlik,  xozirjavoblik,  topqirlik)  va  aql-zakovat  (aql,  bilim, 
ijtimoiy  tajriba,  mahorat,  ijodiy  faoliyat,  barqaror,  malaka)  kabi  ruhiy  holatlarda 
o’z  aksini  topadi.  Ayollarning  zaifa  deb  nomlanishi    ham  bejiz  emas,  chunki 
jismoniy  zaiflikdan  tashqari  boshqa  ruhiy  kechinmalarda  ham  beqarorlik  sezilib 
turadi (ko’z yoshi quvonchdan bo’lsa-irodaning zaifligini ko’rsatadi, g’am-g’ussa, 
o’kunish,  tug’yon  sababli  bo’lsa  his-tuyg’uni  boshqarish  imkoniyati  yo’qligini 
ko’rsatadi).  Ayollarning  tabiiy  azobdan  (tug’ish,  bola  tarbiyasi)  tashqari  xizmat, 
oila  tashvishi,  yumushi,  mehr-muhabbatga  otashligi,  nozik  qalbi  tashqi 
qo’zg’atuvchilarga  tez  javob  beruvchanligi  jihatdan  ertaroq  qarishga  olib  keladi 
(asab siztemasining buzilishi, irodaviy zo’riqish, aqliy tanglik holatlari). 
Psixologlar  keksayish  davridagi  erkak  va  ayolarning  ruhiy  dunyosini 
o’rganish bo’yicha tadqiqot ishlari olib borganlar. Amerikalik V.Shevruk mazkur 
yoshdagi  odamlarning  ijtimoiy  faoliyatida  qatnashishi  xususiyatini  tekshirib,  65 
yoshlilarning  24,1  foizi,  70  yoshlilarning  17,4  foizi,  75  yoshlilarning  7,7  foizi 
ijtimoiy  faoliyatdan  voz  kechganligini  aniqlagan.  Oliy  maktab  muallimlarining 
ilmiy  maxsuldorligi  dinamikasini  tadqiq  qilgan  M.D.Aleksandrova  matematika, 
fizika,  biologiya,  psixologiya  va  boshqa  sohalarning  vakillari  o’rtasida 
keksayishning birinchi bosqichida (61-66 yoshlarda) bir oz farq mavjud bo’lsada, 
unung  ikkinchim  bosqichida  (67-72  yoshlarda)  o’sha  tafovut  ham  yo’qolib 
borishini  ta’kidlaydi.  L.I.Zaxarova  esa  keksayish  davridagi  erkak  va  ayollarning 
oliy  nerv  faoliyatini  tekshirib,  ularda  ranglarni  ko’rish  maydoninig  chegarasi 
uchun  quyidagilar  muhim  rol  o’ynashini  uqtiradi:  1)ko’rish  yo’llari  analizatori 

---

 
 
140 
chekka  qismnlarining  holati;  2)markaziy  nerv  sistemasining  umumiy  faolligi; 
3)insonning  yoshi;  4)ko’rish  analizatorining  faoliyat  ko’rsatish  sharoiti; 
5)insonning jinsi. 
Amerikalik psixolog D.Veksler keksayishda aqlni o’lchash uchun 1939 yilda 
maxsus test ishlab chiqqan va “Katta kishilar aqlini o’lchash va baholash” nomli 
kitobida test o’tkazish usuliyatini batafsil bayon qilgan. 
Keksalik ijtimoiy  muammo sifatida. Ijtimoiy nazariyalarga “erkinlik” hamda 
“o’yindan  chiqish”  nazariyalari  misol  bo’la  oladi.  Jamiyatdan  uzoqlashuv, 
motivatsiyaning  o’zgarishi,  kommunikativlikning  pasayishi,  o’z  ichki  dunyosiga 
o’ralshib  qolish  kabilarda  kuzatiladi.  Jamiyatdan  uzoqlashish  ilgarigi  ijtimoiy 
rollarning  yo’qotilishi,  sog’liqning  yomonlashuvi,  topish-tutishning  kamayishi, 
yaqin  kishilarning  yo’qotilishi  yoki  uzoqlashishida  namoyon  bo’ladi.  Sub’yektiv 
ravishda bu kerak emaslik tuyg’usi, qiziqishlar doirasining pasayishi, uning o’ziga 
qaratilishida  namoyon  bo’ladi.  Bu  jarayon  insonning  nafaqaga  chiqishi  bilan 
boshlanadi,  lekin  qari  inson  ishxonada  nimalar  bo’layotgani  bilan  qiziqib  turadi, 
lekin  bu  sekin-asta  sun’iy  xarakterga  ega  bo’la  boradi,  sekinlik  bilan  bu  ham 
to’xtaydi.  Insonga  keladigan  ma’lumotlar  kamayib  boradi,  qiziqishlar  doirasi 
torayadi, faolligi pasayadi, qarish jarayoni tezlashadi
2
. 
Keksayishning  kompleks  nazariyalari.  Kompleks  nazariyalar  keksayishning 
biron jihatiga urg’u beradigan nazariyalarga qarshi chiqadi. Keksayish ko’p qirrali 
jarayon  bo’lib,  u  o’zaro  biologik,  ijtimoiy  va  psixologik  jarayonlar  bilan 
bog’liqdir. Har bir insonga o’ziga xos keksayish yo’li xos. Dj.Terner, D.Xelms uch 
o’zaro bog’liq jarayonni ajratib ko’rsatadilar: 
Psixologik keksayish-individ o’zi keksayish jarayonini qanday tasavvur qiladi 
va his qiladi, boshqalarning keksayishi bilan o’zini taqqoslab keksayish jarayoniga 
qanday munosabatda bo’ladi. 
______________ 
2
Краснова О.В. Социальная психология старения как основная составлуающая социальной геронтологии.// 
Мир психологии. 1999. №2. С.96-106 
 

---

 
 
141 
Biologik  keksayish-yosh  o’tishi  bilan  organizmda  o’zgarishlarning  sodir 
bo’lishi; 
 
 Ijtimoiy  keksayish-individ  keksayishni  jamiyat  bilan,  ijtimoiy  rollarni  bajarish 
bilan qanday bog’laydi. 
Qarilikning  yosh  chegaralarini  turli  olimlar  turlicha  tavsiflashadi,  lekin 
ko’pchilik  60-65  yoshni  qarilikning  boshlanishi  sifatida  e’tirof  etishadi.  Misol 
sifatida bir necha olimlarning qarishlarini keltiramiz: 
Chexiyalik professor B.Prijigoda: 60-75-qarilik, 75-100 yosh keksalik. 
Dj.Birren: 50-75 yosh so’ngi yetuklik, 75-yoshdan keyin qarilik. 
D.B.  Bromley  qarilikning  3  bosqichini  ko’rsatib  o’tadi:  65-70-yosh  sevimli 
ishdan  uzoqlashish;  70  yoshdan  keyin  keksalik;  110  yoshgacha-munkilaganlik, 
qarib kasalga chalinish va o’lim. 
Rossiya  gerontologiyasi  asoschilaridan  biri  I.V.Davidovskiy  keksalik 
boshlanishining aniq sanasi mavjud emas, degan fikrni bildirgan. Boshqa mashhur 
gerontolog N.F.Shaxmatovaning ta’kidlashicha, keksayish muammolariga biologik 
nuqtai  nazardan  yondashib,  psixik  keksayishni  markaziy  nerv  sistemasining  oliy 
bo’limlarida yoshga iod destruktiv o’zgarishlar natijasi sifatida qaraydi. Keksayish 
yoshga oid muqarar jarayon bo’lishiga qarab har kimda har xil individual kechadi.