O`zbekiston respublikasi xalq talimi vazirligi

Agressiyani tushuntirishda psixoanalitik yondashuv. Bu yondashuv tarafdorlarining fikriga ko`ra agressiya – bu instinktiv fe`l atvor turlaridan biridir. Bu nazariyaning yaratuvchisi bo`lgan Z.Freyd o`zining dastlabki ishlarida shuni ta`kidlaganki, insoniy fe`l-atvorlarning barchasi bevosita yoki bilvosita erosdan, ya`ni hayot instinktidan yaraladi. Erosning quvvati (libidosi) hayotni mustahkamlashga, saqlab qolishga va ko`paytirishga yo`naltiriladi. Ushbu ma`noda agressiya mana shu libidoz impulslarning buzilishi va blokirovka qilinishiga nisbatan reaktsiya sifatida qabul qilinadi. Birinchi jahon urushi zo`ravonliklari tajribasini boshdan kechirgan Freyd, agressiyaning kelib chiqishi va mohiyati haqida fikr yuritar ekan, u ikkinchi asosiy instinct – tanatos – o`limga ishtiyoqning mavjudligini taxmin qildi. Bu instinktning quvvati buzg`unchilikka va hayotni to`xtatishga yo`naltirilgandir. Shunday qilib, tanatos agressiyani tashqariga chiqarishga va boshqalarga yo`naltirilishiga bevosita sabab bo`ladi.
Freydning agressiyaning boshlanishi va tabiatiga nisbatan bildirgan mulohazalari o`ta pessimistic bo`lgan, deyish mumkin. Chunki unga ko`ra agressiv xulq insonga tug`ma berilgan bo`lib, undan qutulib bo`lmasligi ta`kidlanadi.
Freydning fikricha, tanatos energiyasi tashqariga yo`naltirilmasa, bu inson psixikasining buzilishiga olib keladi. Shuning uchun agressiyani tashqi namayon bo`lishi tanatosning bunday buzg`unchi kuchini susaytirishi va natijada yanda xavfli harakatlarning paydo bo`lishi ehtimolini kamaytirishi mumkin.
Shunday qilib, Freyd keyingi davr nazariyotchilaridan farqli o`laroq bu tushunchaga optimistic jihatdan qaramagan.
Etologik yondashuv. Nobel mukofoti laureati mashhur etolog K.Lorens agressiyaga nisbatan evolyutsion yondashuv tarafdoridan biri bo`lgan va uning bu pozitsiyasi Freydning pozitsiyasi bilan o`xshash ekanligini namoyish qilgan. K.Lorens ta`limotiga ko`ra, agressiya insonlarga va boshqa tirik jonzotlarga xos bo`lgan hayot uchun kurash tug`ma instinktidan kelib chiqqan.
U bu instinct uzoq evolyutsiya davrida rivojlangan, deb taxmin qilgan bo`lib, uning uchta muhimvazifasini ajratib ko`rsatadi. Birinchisi, hayot uchun kurash instinkti turli xil biologic tur vakilliklarini dunyo bo`ylab katta geografik kengliklarga tarqatib yuboradi, bu esa oziq-ovqat resurslarining maksimal sarflanishini ta`minlaydi. Ikkinchidan, agressiya biologic turning genetik fondi yaxshilanishini ta`minlaydi, chunki faqat eng kuchli va quvvatli individumlargina o`zidan avlod qoldira oladi. Uchinchidan, kuchli tur vakillarigina o`zini himoya qila oladi va avlodining tirik qolishini ta`minlay oladi.
Freyd instinktiv agressiv energiyaning qanday yig`ilishi va tarqab ketishi haqida aniq bir fikrga kelmay turgan bir pallada, K.Lorrens bu muammo yuzasidan aniq bir to`xtamga kelib bo`lgan edi. Uning fikricha, yashash uchun kurash instinkti bilan yo`g`rilgan agressiv energiya organizmda uzluksiz ravishda aylanib yuradi, brogan sayin to`planib boraveradi. Demak, agressiv energiyaning hajmi qancha ko`p bo`lsa, uning tashqariga “otilib chiqishi” uchun shunchalik kam kuchga ega bo`lgan stimul (bahona) kerak bo`ladi.
K.Lorens nazariyasining qiziqarli ijati shundaki, u o`z nazariyasida inson boshqa jonzotlardan farqli o`laroq o`z turigamansublarga qarshi zulm o`tkazishi holatlarining keng tarqalganligini ta`kidlab ko`rsatadi. Uning fikricha, barcha tirik jonzotlarga yashash uchun kurash instinktidan tashqari o`zining barcha xohish istaklarini bosa olish imkoniyati berilgan; bu imkoniyat ularning o`ljalariga qay darajada jiddiy talofat yetkazish yoki yetkazmaslik xohishlari bilan o`zgarib turadi. Shunday qilib, tabiat tomonidan boshqa jonzotlarni o`ldirish uchun barcha zarur ashyolar (epchillik, uzun tirnoq va o`tkir tishlar) bilan ta`minlangan yirtqich sher va yo`lbarslar o`z turi vakllariga tajovuz qilishning oldini oluvchi ushlab turuvchi omillarga egadir. Lekin ularga nisbatan ancha zaif bo`lgan insonlarning o`z tug`ma ehtiyojlarini ushlab turuvchi omillari yetarli darajada kuchli emas. Insoniyat tarixining muqaddimasida erkak va ayollar o`z qabiladoshlariga qarshi agressivlik ko`rsata turib, tish va mushtlarini ishga solganlar va bu hol u qadar qo`rqinchli tuyulmagan, chunki ularning bir-biriga jiddiy jarohat yetkazish ehtimoli u darajada yuqori emas edi.
Insoniyat taraqqiyoti texnik taraqqiyot bilan uyg`unlashishi natijasida inson ommaviy qirg`in qurollarini yaratdi, uning o`z zohish istaklarini qondirishga bunday holatda intilishi insonning tur sifatida yo`qolib ketish xavfini vujudga keltiradi. K.Lorens tarixda jahonga hukmronlik qilish istagida bo`lgan buyuklarning butun bir millatlarning qirilib ketishini istaganligini o`z oldiga maqsad qilib qo`yishi – aynan inson zo`rovonligi agressiyasining oldini oluvchi tug`ma ushlab turuvchi omillardan ustunlik qilayotganligi sifatida tushuntiradi.
K.Lorens ham xuddi Freyd kabi agressiyadan qutilib bo`lmaydi deb hisoblasa-da, agressiyani susaytirish yoki nazorat qilish mumkin degan fikrni yoqlagan. U agressiv energiyaning xavfli darajagacha yetishning oldini olish va bu orqali zo`ravonlik jolatlarini kamaytirishi mumkin, deb taxmin qilgan.