O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

 

---

--
48 
 
 
 
 
 
 
 
 
Rasm-7. Navoiy viloyati landshaft kartasi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

49 
Тurli kimyoviy moddalar bilan sug`oriladugan yerlarning ifloslanishi. 
O`zbekistonda pestitsidlar 1937-yildan boshlab ishlatila boshlandi va 1967-
yilga kelib ularning miqdori 1947-yilga nisbatan 27 baravar 1980-yilda esa 35 
baravar oshdi. (P.A.Yakubova, 1977). 
O`rta va Quyi Zarfshon tabiatini ifloslovchi manbalar yildan yilga ko`payib 
bormoqda va tabiatning ifloslanishi tezligi tabiatni muhofaza qilish tezligidan 
ancha katta. Aholi sonining o`sishi, korxonalar va aftotransportning ko`payishi, ekin 
maydonlaridan uzluksiz foydalanish, tabiatni tozalash bo`yicha tadbirlarining 
yanada ko`proq ifloslanishiga olib kelmoqda.Yaylov va vohalar atroflarida tog`oldi 
zonalarida ham aholi sonining ko`payishi, qishloqlarning kattalashuvi, chorva 
sonlarining oshib borishi yaylovlarda yukni oshirmoqda. Bu o`z navbatida 
yaylovlarning qashshoqlanishiga, ayrim hollarda sahrolanishiga sababchi bo`lmoqda. 
Landshaftlarga antropogen yuk 
sug`oriladigan zonalarda zich 
joylashganligidan juda katta. Bu landshaftlarda aholi sonining tez o`sishi natijasida 
ekin maydonlari qisqarmoqda, hosildor yerlarga turar joylar, turli xil sanoat 
ob’ektlari, maktab, kasalxonalar qurilmoqda. O`zbekiston respublikasi aholisi har 20-
25 yilda ikki marta ko`payishini e'tiborga olsak, demak shu davr ichida ekinzorlar 
maydoni ham qurilishlar hisobiga kiritib shuncha qisqaradi. Albatta ko`p joylarda 
yangi yerlar o`zlashtirish hisobiga sug`oriladigan yer maydonlari 
kengaytirilmoqda, lekin bunday imkoniyat hamma joyda ham bor emas. 
Sug`oriladigan yer maydonlarini ifloslovchi eng katta manba shu yerlarga 
solinadigan turli xil kimyoviy preparatlar hisoblanadi. 
Hozirgi paytda respublika dehqonchiligida turli xil zaharli hashoratlarga, 
begona o`tlarga hamda paxta bargini to`kish uchun quyidagi xloroorganik, 
fosforoorganik, neorganik preparatlar ishlatilib kellinmoqda: tiodan, kotoran, BI-
58, xlorofos, fozalan, ANTIO, GXSG, nitrofen, kel'ton, sevin, dalapon, xlorat 
magniya, sixat, maydalangan oltingugurt va boshqa. Bulardan GXSG 
(geksaxlorsiklogeksan) 1987 yil, keltan, sevin 1988 yili ishlatilishi taqiqlangan. 
Shunga qaramasdan 1990-91 yillardagi kitobchalarda bu pestitsidlar ro`yxati 
keltirilgan. 

---

--
50 
Xloroorganik pestitsidlar tuproqda, suv tagidagi loyqada, o`simlik va 
hayvonlarda uzoq saqlanadi. Ular qiyin parchalanuvchi moddalar hisoblanadi. Ba'zi 
ma'lumotlar bo`yicha DDT (dixlordifeniltrixlormetilmetan) tuproqlarda 20 yildan 
ortiq saqlanadi. 
Bunday holat juda ko`p tajribalarda sinab ko`rilgan. Bizning tadqiqot 
ishlarda ham DDT va GXSG larning tuproqlarda 10 yil saqlanishini aniqladik. 
Sobiq Ittifoqda DDT ning ishlatilishi 1982 yil O`zbekistonda esa 1983-yil 
taqiqlangan edi. Ana shundan 31 yil o`tdi. Hozirga qadar tuproqlarda DDT 
ning miqdori kamaymagan. Bu faqat Zarafshon vodiysi tuproqlarida emas, balki 
respublikaning hamma sug`oriladigan yerlar tuproqlari uchun xos. Buni quyidagi 
jadvaldan ham ko`rish mumkin. (1-jadval)