|
Shaharlar - mаmlаkаtlаrning siyosiy, ijtimоiy - iqtisоdiy vа mаdаniy, ilmiy fаоliyat mаrkаzlаridir. Аyni vаqtdа, shаhаrlаrning ko`pаyishi vа rivоjlаnishi bilаn bоg`liq muаmmоlаr mаjmuаsi hаm yuzаgа kеldi. Shаhаrliklаrning оldidа qаndаy qilib, shаhаrning ishlаb chiqаrish - iqtisоdiy, ijtimоiy, siyosiy hаyotidа fаоl qаtnаshish vа bir vаqtning o`zidа sоf хаvо, go`zаl mаnzаrаlаr, tinch оsоyishtаlikdаn bаhrаmаnd bo`lish muаmmоlаri ko`ndаlаng bo`ldi. АQSHdаgi urbаnizаtsiya jаrаyoni tаjribаlаri shuni ko`rsаtmоqdаki, shаhаr аglоmеrаtsiyalаridа qаndаydir mе`yoriy chеgаrаdаn so`ng dizintеgrаtsiya jаrаyoni аmаl qilаdi vа shаhаr mаrkаzi hisоbigа shаhаr аtrоflаri аhоlisi o`sаdi. Jumlаdаn, ko`plаb аmеrikаliklаr (аyniqsа o`zigа to`qlаr, bоy-bаdаvlаt kishilаr) shаhаr аtrоflаrigа o`rnаshmоqdаlаr. Bu jаrаyon XXI аsr bоshlаridа hаm dаvоm etаdi. Bungа bir qаtоr оmillаr (хukumаt tоmоnidаn ipоtеkа krеditlаri bеrilishi - ko`plаb аhоligа shаhаr аtrоfidа uy-jоy qurish imkоniyatlаrini bеrаdi) vа аvtоmоbillаrning qulаy hаrаkаt vоsitаsigа аylаngаnligi hаm turtki bo`lmоqdа.
Ma’lumki, dastlab shaharlar Nil deltasida va Mesopotamiyada (Vavilion) savdo va hunarmandchilik markazlari, harbiy qo’rg’onlar sifati paydo bo’lgan. Kapitalizmning rivojlanishi bilan shaharlar soni va salmog’iham ortib bordi. Shaharlarning iqtisodiy-ma’muriy va madaniy markaz sifatida mavqei kuchaydi. Urbanizasiya jamiyat hayotida shaharlar ahamiyatining tarixiy o’sishi jarayoni jamiyatning aholi mehnati turmush tarzi (masalan: mehnat qilish, kiyinish, gaz, elektr, suv bilan ta’minlanishi, uylarni pardozlash, qum shuvoq, televizor, telefon va h.k.) va madaniyatining ko’proq shaharlarga xos bo’lib o’zgarib borishidir. Urbanizasiya sosial-iqtisodiy taraqqiyotning eng muhim tarkibiy qismidir.
Hozirda urbanizatsiya 3 ta umumiy xususiyatga ega: 1. Shahar aholisi sonining rivojlanayotgan mamlakatlarda tez o’sishi. Masalan: XX asrning boshida dunyo aholisining 14 % ga yaqini shaharlarda yashagan bo’lsa, 1990 yillari 45 % dan ortig’i, XXI – asr boshida esa 49 % shaharlarda yashagan. O’rta hisobda shahar aholisi 50 mln kishiga ko’paymoqda (2 ta O’zbekiston aholisi demakdir). 2. Aholi va xo’jalikning asosan yirik shaharlarda to’planishi. Bunga asosan ishlab chiqarishning ilm-fan ta’lim bilan aloqasining murakkablashib borayotganligi sabab bo’lmoqda. Dastlabki millioner shaharlar Yuliy Sezar davrida paydo bo’lgan (Rim) bo’lsa, XX asr boshida ularning soni 10 taga, 1980 yillari 200 tadan ortdi. Millioner shaharlar soni XX asr oxirida 400 taga etishi kuzatilinmoqda. Hozirda millioner shaharlar soni Rossiyada 13 ta, Markaziy Osiyoda 2 ta. Aholi soni 5 mln dan ortiq bo’lgan shaharlar soni hozirda 30 ta, aholisi soni 15 mln dan ortiq bo’lgan shaharlar (aglomerasiyalari bilan) 15 tani tashkil etadi. Tokio, Shanxay, Seul, Tyanszin, San-Paulu, Mumbay, Mexiko, Manila, Nyu-York, Pekin, Dehli, Los-Anjeles, Qohira,
Kalkutta, Buenos-Ayres.
3. Shaharlar maydonining kengayib ketishi, ya’ni shahar aglomerasiyalari. Aglomerasiyalar uchun poytaxtlar, eng muhim sanoat markazlari, portlar o’zak bo’ladi. Masalan: Mexiko, Tokio, San-Paulu va Nyu-York tevaragida har birida 16-20 mln va undan ortiq aholi yashaydi. Moskva aglomerasiyasida 100 ga yaqin shaharchalar va mingdan ortiq qishloqlar jamlangan bo’lib, ularda 13,5 mln kishi yashaydi.
Urbanizasiya darajasiga ko’ra jahon mamlakatlari 3 ta toifaga bo’linadi: 1.Yuqori darajada urbanizasiyalashgan mamlakatlar. Ularda shahar aholisining salmog’i 50% dan ortadi. Bu toifaga rivojlangan davlatlarning barchasi, Lotin Amerikasi davlatlari, Rossiya, Qozog’iston kiradi.
2. O’rtacha urbanizasiyalashgan mamlakatlarda shahar aholisi salmog’i 20-50% ni tashkil etadi. Ularga asosan Afrika va Osiyo davlatlari, jumladan, Xitoy, Hindiston, Markaziy Osiyo davlatlari kiradi.
3. Zaif yoki urbanizasiyalashgan mamlakatlarda shahar aholisi salmog’i 20 % dan kam bo’lib, udarga Botsvana, Madagaskar, Efiopiya, Eritreya, Uganda, Chad, Niger, Mali, Burkina-Faso, Oman, Afg’oniston, Laos, Kampuchiya, Papuaslar Yangi Gvineyasi kabilar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
