V-bob. Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini indnvidual oldini olishning tashkiliy-taktik
asoslari.
Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini individual oldini olish faoliyatning asosiy
sub’ektlaridan biri hisoblangan ichki ishlari organlarining bu boradagi amaliyoti
tahlil qilingan, ichki ishlar organlari tizimidagi voyaga yetmaganlar orasida
huquqbuzarliklarning oldini olish bilan shug’ullanuvchi tizimlar (bo’linma, guruh,
VEOHOOB) faoliyatining tashkiliy asoslari o’rganilgan. Bunda asosiy e’tibor voyaga
yetmaganlar jinoyatlarining oldini olishda VEOHOOBlarning ichki ishlar organlarining
boshqa xizmatlari hamda jamoat tuzilmalari bilan o’zaro hamkorligiga qaratilgan.
Ushbu tuzilmalar faoliyati samarali tashkil etish yuzasidan takliflar ishlab chiqilgan.
Mavjud muammolarni bartaraf etishda voyaga yetmaganlar jinoyatlarini individual
olish sub’ektlari faoliyatining tashkiliy asoslarini belgilovchi metodik qo’llanmalar,
dasturlar ishlab chiqilishi lozimligi xususida fikrlar bildirilgan.
Bu borada voyaga yetmaganlar jinoyatlarini individual oldini olishda jamoat
tuzilmalarining bugungi o’rni, ularning faoliyatini tartibga soluvchi normativ-huquqiy
hujjatlar hamda ularning ichki ishlar idoralari VEOHOOBlar bilan o’zaro hamkorligi
o’rganilgan. Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini individual oldini olishda jamoat
tuzilmalar faoliyatini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqilgan.
26
Voyaga yetmaganlar nazoratsizligi va huquqbuzarliklarining oldini olishga
doir faoliyat munosabati bilan yuzaga keladigan huquqiy tartibga solishning asoslarini
belgilovchi qonun loyihasini ishlab chiqishni taklif etish kerak. Ushbu qonun
nazoratsiz, qarovsiz, ijtimoiy jihatdan xavfli holatda bo’lgan voyaga yetmagan,
ijtimoiy jihatdan xavfli holatda bo’lgan oila tushunchalari berilishi bilan bir
qatorda voyaga yetmaganlar qarovsizligi va huquqbuzarliklarining oldini olishga
doir faoliyatning asosiy vazifalari, printsiplari va sub’ektlari hamda ushbu sub’ektlar
faoliyatining asosiy yo’nalishlarini belgilab beradi. Fikrimizcha, taklif etiladigan
qonun loyihasida, voyaga yetmaganlarning nazoratsizligi va huquqbuzarliklarining
oldini olishga doir faoliyatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo’lishi kerak:
- voyaga yetmaganlarning nazoratsizligi, qarovsizliga, huqukbuzarliklari va
jamiyat uchun zararli bo’lgan xatti-harakatlarining oldini olish, bunday holatning sodir
etilish sabablari va unga imkon bergan sharoitlarni aniqlash hamda bartaraf etish;
- voyaga yetmaganlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari himoya
qilinishini ta’minlash;
- ijtimoiy xavfli holatda bo’lgan voyaga yetmaganlarni ijtimoiy-pedagogik
reabilitatsiya qilish;
- voyaga yetmaganlarning jinoyatlar hamda jamiyat uchun zararli xatti-
harakatlar sodir etishga jalb qilinishi hollarini aniqlash va bartaraf etish.
27
VI-bob. Ichki ishlar organlarida voyaga yetmaganlar jinoyatlarini indnvidual oldini
olish faoliyatini tashkil etish va takomillashtirish.
Jinoyatchilikning oldini olish sub’ektlari, ayniqsa, ichki ishlar organlari har
ikkala darajada ham o’zlarining faoliyatini amalga oshiradi. Birinchi darajada ular
oilada, maktabda va boshqa o’quv muassasalarida: mehnat jamoalarida, yashash
joylarida va boshqa ijtimoiy sohalarda shaxsning ma’naviy shakllanishiga salbiy
ta’sir qiluvchi sharoitlarni aniqlash va ularni bartaraf qilish, ta’sirini susaytirish va
to’siqlash o’rnatish bo’yicha chora – tadbirlarini amalga oshiradi. Ikkinchi
darajada esa ichki ishlar idoralari asosan shaxsdagi salbiy ma’naviy hususiyatlarni
muayyan jinoiy xatti xarakatda namoyon bo’lishiga ko’maklashuvchi krimonogen
vaziyatlarni vujudga kelishini olidini olish, ularni o’z vaqtida aniqlash va
kuchsizlantirish chora – tadbirlarni amalga oshiradi.
Bundan tashqari, voyaga yetmaganlar jinoyatlarini individual oldini olish
faoliyatini huquqiy tartibga soluvchi qonun hujjatlari orasida voyaga yetmaganlarning
ilk huquqbuzarliklari uchun, farzandlarining tarbiyasiga salbiy ta’sir etayotgan ota-
onalar, ularning o’rnini bosuvchi shaxslarning javobgarligini belgilovchi normalar
ham tahlil, qilingan. O’zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi
kodeksining 14-moddasi (voyaga yetmaganlar javobgarligi), 30-moddasi (Ma’muriy
jazo ko’llashning umumiy qoidalari), 247-modda (Voyaga yetmaganlar ishlari
bo’yicha komissiyalarning vakolatlari)ga
14
ham tegishli o’zgartish va qo’shimchalar
kiritish to’g’risida takliflar ishlab chiqilgan.
Yoshlar va o’smirlar orasida profilaktik chora-tadbirlarni takomillashtirishda
tashkiliy tadbirlar, voyaga yetmaganlar o’rtasidagi huquqbuzarlik va jinoyatchilikning
kelib chiqish sabablarini o’rganish hamda uning oldini olishga qaratilgan tadbirlar,
ichki ishlar idoralarining VEOHOOB, hokimliklar tarkibidagi voyaga yetmaganlar ishi
bilan shug’ullanuvchi komissiyalar faoliyatini takomillashtirishga doir tadbirlar, diniy
ekstremist va terrorchi jinoiy guruhlar ta’siriga tushib qolish holatlarining oldini olishga
qaratilgan profshaktik chora-tadbirlar belgilash etiborga molik.
14
O’zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksiga sharxdar / X. R. Alimov, N. T.
Ismoilov va boshq. - T.: Adolat, 2000.
28
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, har qanday muayyan jinoyatning
bevosita sababi sifatida ob’ektiv va sub’ektiv omillarning murakkab aloqasi va
aloqada bo’lgan shaxs hamda muhitning alohida qismlar harakat qiladi. Jinoyat
sabablarini ochish shaxsning ma’naviy shakllanishi, buzulish va ijtimoiy
begonalashish jarayoniga kirib borish bilan bog’liqdir.
Shuning uchun ham alohida jinoyatning sabab va sharoitlari tadqiqiy qilish
shaxsning ijtimoiy muhit bilan aloqasining har ikkala darajasini hisobga olgan
xolda amalga oshirish kerak. Shu nuqtai nazardan kriminologiyadan jinoyatlarni
oldini olish vazifalardan kelib chiqqan xolda muayyan jinoyat sodir qilishi bilan
bog’liq bo’lgan:
a) Muayyan jinoyat sodir qilishning ijtimoiy – ruhiy jarayoni:
b) Muayyan jinoiy xatti-xarakatning sub’ektiv sababi bo’lgan shaxsdagi
salbiy ma’naviy ruxiy hususiyatlarning shakllanish sharoitlari;
с) Muayyan jinoyat sodir etilishini osonlashtiruvchi, yoki sodir etilishiga
ko’maklashuvchi, yordamlashuvchi tashqi vaziyat va omillar.
Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini individual oldini olish faoliyatini ilmiy tahlil
qilish, ushbu faoliyatni tartibga soluvchi qonun hujjatlarini takomillashtirish yuzasidan
bir qancha xulosa va takliflarni ishlab chiqish hamda asoslash imkonini berdi.
1. Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini individual oldini olishga biz yangi ta’rif
berilga harakat qildik: voyaga yetmaganlar jinoyatlarini individual oldini olish
deganda, sub’ektlar hamda jamoatchilikning huquqbuzarlik sodir etishga moyil
shaxslarni aniqlash, ularni o’rganish, jinoyat sodir etishga olib keluvchi aniq sabab
va sharoitlarni bartaraf etish maqsadida ularga tarbiya, ijtimoiy nazorat vositalari
orqali oldini olish ta’sir choralarini qo’llashdan iborat maxsus alohida faoliyati
tushuniladi.
2. Voyaga yetmaganlar jinoyatlarining sodir etilish sabablari va ularga imkon
bergan sharoitlarni o’rganishda jinoyat sodir etishga olib keluvchi determinantlarni
29
(omillarni) biz uch guruhga, ya’ni iqtisodiy-ijtimoiy sohadagi omillar, ma’naviy-ruhiy
omillar, tashkiliy-boshqaruv sohasidagi omillarga ajratdik. Voyaga yetmaganlar
jinoyatlarini individual oldini olishning o’ziga xos xususiyatlari quyidagi tasnif
asosida o’rganilgan:
1) voyaga yetmagan shaxs psixologiyasi bilan bog’liq xususiyatlar;
2) voyaga yetmagan o’sib ulg’ayayotgan muhit bilan bog’liq xususiyatlar;
3) voyaga yetmagan shaxsga ta’sir qiluvchi kuchlarning maqsadi bilan bog’liq
xususiyatlar;
4) voyaga yetmaganlar jinoyatlarining oldini olish sub’ektlari faoliyati bilan bog’liq
xususiyatlar.
3. O’zbekiston Respublikasining "Yoshlarga oid davlat siyosatining
asoslari to’g’risida"gi 1991 yil 20 noyabr qabul qilingan Qonunida voyaga
yetmaganlarning ijtimoiy himoyasi, ularni reabilitatsiya etish masalalari, davlat
organlarining
mahalliy
davlat
hokimiyati
organlarining,
shuningdek,
fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarining ushbu qonunning ijrosini
ta’minlashdagi aniq vazifalari belgilanmagan. Shu bois qonunning yangi tahriri
tayyorlanishi lozim.
4.Ushbu tavsiyada voyaga yetmaganlar jinoyatlarining sodir etilish sabablari
va ularga imkon bergan sharoitlar o’rganishda jinoyat sodir etishga olib keluvchi bir
necha omillar qatorida voyaga yetmaganlar nazoratsizligi va qarovsizligi ko’rsatib
o’tilgan. Shuningdek voyaga yetmaganlar nazoratsizligi va qarovsizligini oldini
olishni huquqiy tartibga solish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Jumladan,
amaldagi qonunchilikda "nazoratsizlik" va "qarovsizlik" tushunchalari aniq
yoritilmagan. Shu bois voyaga yetmaganlar nazoratsizligi va huquqbuzarliklarining
oldini olishga doir faoliyat munosabati bilan yuzaga keladigan huquqiy tartibga
solishning asoslarini belgilovchi qonun loyihasini ishlab chiqish va unda nazoratsiz
voyaga yetmagan shaxsga "ota-onasi yoki qonuniy vakillari yoxud mansabdor
shaxslar tarbiyasi, ta’limi va (yoki) boquviga doir majburiyatlarini bajarmaganligi
yoki lozim darajada bajarilmaganligi oqibatida xulq-atvori nazoratsiz qolgan voyaga
30
yetmagan shaxs" deb ta’rif berish maqsadga muvofiqdir. Nazoratsizlikka quyidagi
belgilar xosdir:
- voyaga yetmagan shaxsning ota-onasi yoki boshqa qonuniy vakillarining
mavjudligi;
- voyaga yetmagan shaxs turar joyining aniqligi;
- voyaga yetmagan shaxsning ota-onasi yoki boshqa qonuniy vakillarining o’z
vazifalarini bajarmasligi yoki lozim darajada bajarmasligi:
- bola rasman biror shaxsning qarmog’ida, nazorati ostida bo’lsa-da,
amalda nazorat mavjud bo’lmaydi.
Qarovsiz voyaga yetmagan shaxs esa yashash joyi va (yoki) vaqtincha bo’lib
turish joyi bo’lmagan nazoratsiz voyaga yetmagandir. Qarovsizlik quyidagi belgilar
bilan ajralib turadi:
- voyaga yetmagan shaxs ota-onasi yoki boshqa qonuniy vakillarining
yo’qligi. Bunda nafaqat ota-onasining vafoti, balki ota-ona yoki boshqa
qonuniy
vakilning
o’z
vazifalarini
bajarishdan
chetlatilishi
ham
tushunshshshi lozim;
- voyaga yetmagan shaxs turar joyining noanikligi;
- ota-ona yoki qonuniy vakillar voyaga yetmagan shaxsning qaerdaligi
to’g’risida ma’lumotga ega emasligi.
5. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan huquqqa hilof xatti-
harakatlar uchun qo’llaniladigan amaldagi qonun xujjatlarida belgilangan
huquqiy
(ijtimoiy,
ma’muriy,
jinoiy)
ta’sir
choralarining
qo’llanishini
tartibga soluvchi normalarni hozirgi kun talabidan kelib chiqqan holda
takomillashtirish
taqozo
etiladi.
Jumladan,
O’zbekiston Respublikasining
Ma’muriy
javobgarlik
to’g’risidagi
kodeksi
14-moddasida
voyaga
etmaganlarning ma’muriy javobgarligi belgilangan
15
. Ushbu moddaning 2-
qismi ayrim turdagi huquqbuzarliklar uchun voyaga yetmaganlarning umumiy
asoslarda javobgarlikka tortilishi nazarda tutilgan.
15
O’zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksiga sharxdar / X. R. Alimov, N. T.
Ismoilov va boshq. - T.: Adolat, 2000.
31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari
1. Karimov I. A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. - T.,
“O`zbekiston”,1996.
2. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T, 2. - T., “O`zbekiston”,
1996.
3. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. - T.,
“O`zbekiston”,1996
4. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo’lidan. T. 4. - T., “O`zbekiston”,1996
5. Karimov I. A. Yangacha fikrlash va ishlash - davr talabi. T, 5. - T.,
“O`zbekiston”,1997.
6. Karimov I. A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T, 6. – T.,
“O`zbekiston”,1998.
7. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T.7. -T.,
“O`zbekiston”, 1999.
8. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard
maqsadimiz. T. 8. - T., “O`zbekiston”,2000.
9. Karimov I. A. Vatan manfaati uchun hammamiz mas’ulmiz. -T. 9.-T.,
“O`zbekiston”,2001.
10. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirish
va yangilash, mamlakatni modernizadiya va isloh etishdir. O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisdagi ma’ruza. "Halq so’zi," 2005 yil 29 yanvar soni.
11. Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –Toshkent:
Ma’naviyat, 2008. -102 b.
12. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojla-nishini
ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz. T. 17. –Toshkent: O’zbekiston, 2009.
- 280 b.
13. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik
jamiyati barpo etish - ustuvor maqsadimizdir. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentiz I.A.Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi (27.01.2010 y.)
ma’ruzasi // “Xalq so’zi” gaz. 2010 yil 28 yanvar soni.
14. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil12
noyabrda bo’lib o’tgan qo’shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
kontseptsiyasi” nomli ma’ruzasi // “Xalq so’zi” gazetasi, 2010 yil 13 noyabr,
220 (5135) soni.
15. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini
yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. –Toshkent.
O’zbekiston, 2011 y.
32
16. Karimov I.A. Inson manfaatlari, huquq va erkinliklarini ta’minlash,
hayotimizning yanada erkin va obod bыlishiga erishish - bizning bosh
maqsadimizdir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20 yilligiga
bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. -Toshkent, O’zbekiston,
2012 y.
17. Karimov I.A. 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari xamda 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. –Toshkent, O’zbekiston, 2013 y.
II. Normativ huquqiy manbalar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: 2014 yil.
2. O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi - T.: 2004 yil.
3. O’zbekiston Respublikasining Jinoyat protsessual kodeksi - T.: Adliya
vazirligi, 2004 yil.
4. O’zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi qarorlarining to’plami.1991-
1997. // - T.: 1997 yil.
5. O’zbekiston Respublikasi Oliy Sudining 1998yil 28-dekabr, 1999 yil 30-
aprel, va 1999 yil 4-may Plenumi qarorlari. //- T.: 1999 yil.
6. Sog’lom avlod yili” Davlat dasturi. – T.: O’zbekiston, 2014.
7. 2008yil «Bola huquqlarining kafolatlari to’g’risida»gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni
8. O’zbekiston Respublikasining “Vasiylik va homiylik” to’g’risidagi
Qonuni.2014 yil.
III. Ruscha adabiyotlar
1. Ismoilov N. T. Organi (doljnostnyu litsa), upolnomochennme rassmatrivatь
dela ob administrativnk pravonarusheniyax (Glava XVI) // Administrativnoe
pravo Respubliki Uzbekistan; Uchebnik. -T.: Adolat, 1999. - S. 307-320.
2. Fedorenko Yu.I. Lichnost vora. T., 1992.
3.
Luneev
V.V.
Prestupnost
XX
veka.
Mirovie,
regionalnie
i rossiyskie tendentsii. Mirovoy kriminologicheskiy analiz. M. "Norma",
1997.
4. Kriminologiya. Uchebnik. Dlya yurid. Vuzov. Pod red. doktora
yuridicheskix nauk — A.I.Dolgovoy. M., 1999.
5. Kriminologiya. Sankt-Peterburg, 1998.
33
III Asosiy adabiyotlar
1. M.X.Rustamboev. Jinoyat huquqi (Umumiy qism)
- T.: “
Ilmi ziyo
”, 2005
yil.
2. O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharhlar (Umumiy qism)
-
T.: “
Ilmi ziyo
”,, 2006 yil.
3. O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharhlar (Maxsus qism)
-
T.: “
Ilmi ziyo
”,, 2006 yil.
4. M.X.Rustamboev, Tohirov.F Jinoyat huquqi (Umumiy qism sxemalar).
O’quv qshllanma.
- T.: Yangi asr avlodi 2002 yil.
5. M.X.Rustamboev, Tohirov.F, Erkahodjaev.A.K Jinoyat huquqi (Maxsus
qism) Darslik.
- T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi 2000 yil
6. M.X.Rustamboev, Tohirov.F Jinoyat huquqi (Maxsus qism sxemalar).
O’quv qshllanma.
- T.: Yangi asr avlodi 2004 yil.
7. M.Usmonaliev Jinoyat huquqi (Umumiy qism). Darslik.
- T.: Yangi asr
avlodi 2005 yil.
8. Zaripov Z., Ismoilov I. Kriminologiya. T., 1996.
9. Kriminologiya. M., “Bek”, 1998.
9. Karaketov Y., Usmonaliev M. Jinoyatchilikka qarshi ko’rashning
kriminologik choralari. Toshkent,"O’zbekisgon," 1995 y.,;
10. Muhitdinova F. Odillik odimlari. O’zbekiston Respublikasi Oliy
sudining Axborotnomasi, 2003 yil, 4- son., 8-14-betlar.
10.
Ismoilov N. T. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan
jinoyatlarning oldini olish muammolari // Xalq ta’limi. - 1998. - № 3.
34
MUNDARIJA
Kirish.......................................................................................................................
I-bob. Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini indnvidual oldini olishning o’ziga xos
xususiyatlari................................................................................................................................
II-bob. Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini indnvidual oldini olish tushunchasi va
mohiyati.......................................................................................................................................
III-bob. Jinoyat sodir etgan voyaga yetmaganlar shaxsining kriminologik
tavsifi...........................................................................................................................................
IV-bob. Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini indnvidual oldini olishni huquqiy ta’minlash
va uni takomillashtirish.............................................................................................................
V-bob. Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini indnvidual oldini olishning tashkiliy-taktik
asoslari.........................................................................................................................................
VI-bob. Ichki ishlar organlarida voyaga yetmaganlar jinoyatlarini indnvidual
oldini
olish
faoliyatini
tashkil
etish
va
takomillashtirish........................................................................................................................
Xulosa..................................................................................................................
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati..................................................................
Do'stlaringiz bilan baham: |