O'zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi n. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sobirov, I. Hojaliyev

1-dars 
TIL VA NUTQ
Darsning maqsadi: 
a) ilmiy maqsad — til va nutqning farqini o'quvchilarga tushuntirish; 
b) tarbiyaviy maqsad - o'quvchilarni ona tiliga bo'lgan muhabbatini orttirish, 
o'z ona tilisi bilan faxrlanish hissiyotini oshirish, Davlat tili mohiyatini anglash 
ruhida tarbiyalash; 
d) rivojlantiruvchi maqsad — o'quvchilar so'z boyligini oshirish, nutqini 
o'stirish, fikrlashga o'rgatish. 
Darsning jihozi:
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O'zbekiston 
RespubHkasining «Davlat tili to'g'risida»gi Qonuni, tillar shajarasi tasviri. 
Darsning rejasi: 
1. Til va nutqning farqi. 
2. Respublikamizda o'zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi. 
3. Til — millat ko’zgusi. 
Bugun birinchi ona tili darsi bo'lganligi uchun o'quvchilar bilan tanishiladi, 
suhbat o'tkaziladi. 
So'ngra o'quvchilarning diqqati ko'chma sinf taxtaga yozilgan «Til va nutq» 
mavzusiga qaratiladi. Darslikda berilgan 1-, 2-, 3-savol va topshiriqlar haqida 
o'quvchilar bahsi eshitiladi. 

---

8 
O'qituvchi bahsni shunday xulosalashi mumkin. 
Biz ona tilimizni sevamiz, uning go'zal va nafisligidan faxrlana-miz. Sizlar 
aytganingizdek, O'zbekiston xalq shoiri, O'zbekiston qahramoni E. Vohidov «Ona 
tilim o'lmaydi», sevimli shoirimiz Mirtemirning «Ona tilim» she'riarida ona 
tilimiz madhini kuylagan-lar. Alloma bobomiz Alixon to'ra Sog'uniy «Til haqida» 
she'rida: «Agar xo'rlasa kishi o'z tilin,Vatan xoinidur, Vatan dushmani. Sut 
emganda kirgan ona tili erur, ona-yu ota haqqi saqla oni»,- deganlar. 
Tilning bevosita yuzaga chiqishi nutq ekanligi bayon qilinadi. Hissiyotda 
shodlik, quvnoqlik, xursandlik, jilmayish yoki aksi — darg'azablilik, xafalik, 
badjahllik ohanglari nutqda namoyon bo'ladi. Demak, til bilan nutqning farqi bor. 
Darslikda mashqlar, asosan, o'quvchilarning ravon so'zla-shiga, kichik matn 
tuzishiga, fikrlashiga, lug'at ustida ishlash, so'z boyliklarini oshirishga qaratilgan. 
1-mashq shartida matnni o'qish nazarda tutilgan. Matnda Alisherning bolalik 
chog'larida o'zbek shoirlari o'z tilidan ko'ra fors tilida ko'proq ijod 
qilayotganliklari aytiladi. Shoir, avvalo, o'z ona tilida ijod qihshi, so'ngra boshqa 
tillarda she'rlar yozishini aytgan tog'asi Alisherning qalbiga shu so'zlarni 
yetkazmoqchiday. Alisher ulg'ayganda xuddi shunday qildi. U ona tilisi — o'zbek 
tilida jahonga mashhur 50 ming misrali «Xamsa»ni yaratdi. 
Alisherning tog'asi turkiy xalqlarning viqorli tog'lari, «Navro'z», Iyd hayiti 
bayramlari, «Sunbula» singari qo'shiqlari, «Alpomish», «Kuntug'mish» 
dostonlari, ko'plab ertaklari borligini, ularni ifodalagan jarangdor, go'zal, nafis tili 
borligini Alisherning qulog'iga quyib qo'ydi. 
Nutq ikki xil bo'ladi: 1. Ichki nutq. 2. Tashqi nutq. Alisherga tog'asining 
aytgan gaplari tashqi nutqdir. Kishi navbatda qila-digan ishlarini ovoz chiqarmay 
ichida o'ylagan bo'lsa, bu ichki nutq bo'ladi. 
Dunyodagi tillar va ular orasida o'zbek tilining tutgan o'rni
haqida o'quvchilar bahsini shunday yakunlash mumkin. Demak, dunyoda besh 
mingdan ortiq til bor. Ba'zi tillarda bitta qishloq, yoki ming, yoki milliardlab 
kishilar gapirishadilar. Turkiy xalqlar orasida usmonli turk tilida 40 milliondan 
ortiq, o'zbek tilida 20 milliondan ziyod, qirg'iz tilida 2,5 milliondan, turkman 
tilida 2 milliondan ortiq kishi gaplashadi. 
2-mashqni bajarishda o'quvchilar mustaqillikning ulug’ ne’mat ekanligi 
haqida fikr yuritadilar va ma’naviyatning yuksak kuch ekanligini gapirib 
beradilar. 
3-mashqning sharti o'qilgach, O'zbekiston Respublikasining «Davlat till 
to'g'risida» Qonuni ko'rsatiladi va undan ba'zi bandlar o'qib eshittiriladi. Erkin 
Vohidov fikrlari sharhlanadi. Til millat bo'lishlikning asosiy belgilaridan bin 
ekanligiga urg'u beriladi. 
4-mashq uyga vazifa qilib beriladi. Mashq sharti tushuntiriladi.