2. 2. O‘ZB EK VA QORAQAL POQ T IL L ARI O‘ ZLASHM ALA RI DAGI
FARQ LAR
Turkiy tillarning ko‘pchiligida as lida arabiy vatan ter mini
"kis hi tug`ilib va o‘z ini uning fuqoras i hisoblagan ma mlakat; ona
yurt" manos ida vatan (o‘zbek tilida ), o`atan (qoraqalpoq tilida )
fonetik farqli holatda ifodalanganligni ko‘ra miz. Yoki rais terminini
olib ko‘rsak, u ba`zi «organ, tashkilot, idora, jamiyat va s hu
kabilarning bos hlig`i, rahbari» ma`nos ida qo`llangan:
Bir oda m rayon sovetinig rais iga va`da qilgan ekan.
(A.Qahhor).
To‘ g‘ri, qoraqalpoq tilida ha m rais termini r a’yis s haklida
avvaldan is hlatilgan.
Masalan:
Jurt sora g`an pats ha adil bolmasa,
Qazi, rayis duri sa u`al almasa,
Aytqan s harti iqrarinda turmasa,
Әrman menen qayg`ilanip olerse ng.
(Әjiniyaz)
Mis oldan ko‘rinib turibdiki, rayis «diniy maros im va urf-
odatlarining bajarilis hini kuzatib boruvchi, s huningdek o`lchov va
tos h-torozilarning to‘ g‘riligini teks hiruvchi mansabdor s haxs »
ma`nos ida qo`llangan.
O‘tgan asrning 70-80 va undan oldingi yillari ta`s irida mazkur
ter min qoraqa lpoq tilida ha m ruscha predsedatel termini bilan
ifodalanib kelingan: Raykom ma’jilisinen kelgen kolxoz predsedateli
sekratarina erteng az ang`i saat tog`izda aktivlerdi jiynaudi taps irdi.
(Әmudarya).
Hatto
«R ussko-karkalpaks kiy
s lovar»
(1957)
da
b u
o‘zlas htirmaning asos iy ekanligi qayd etilgan.
1
«Qaraqalpaq tilining
orfografiyaliq sozligi» («Qoraqalpoq tilining imlo-lug`ati»)
2
da esa
predsedatel` (-ge,-den), predsedateli, predsedatelliq kabilar ha m
kiritilgan. Biroq yuqorida qayd etilgan sabablarga ko‘ra, predsedatel`
ter mini qoraqalpoq tiliga o‘z las hib ketmadi, uning o`rnini «R ussko-
karakalpaks kiy s lovar`»da ikkinchi o`ringa chiqarilgan basliq ter mini
egalladi: Kons titutsiyaliq sud siyasat ha’m huqiq tarauindag` i
1
RKS, 759 b
2
Qaraqalapaq tilinin orfografiyaliq sozligi. _-No’kis, 1990. 240- bet
qanigelerden Konstitutsiyaliq sudting, baslg`in, bas liqting orinbasar i
ha’m
sudyalari
quraminda
saylanadi,
og`an
Qaraqalpaqs tan
Respublikasinan o`akil kiredi (O‘RK). O‘zbekstan Respublikasining
Oliy Majilis ining Baslig`in ham or inbasarlar in saylau... (O‘RK ). 2010
yilda nas hr etilgan “R ussko-karakalpakskiy s lovar`”da predsedatel
ter mini basliq s haklida o‘z gartirilgan.
O‘zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan qonun terminining
qoraqalpoq tilida zakon, zang va nizam kabi ma`nodos hlari mavjud.
Shunis i e`tiborliki, zakon-ruscha, zang-xitoy tilidan (N. A. Baskakov)
1
,
nizam esa arabcha o‘z las hmadir. «Russko-karkalpakskiy s lovar`»ga
murojaat qilinsa, unda mazkur tushuncha zakon, zang va nizam
ter minlari bilan ifodalanganligi ma`lum bo`ladi. De mak, o‘tga n
asrning oltmis hinchi va undan oldingi yillarida zakon asos iy termin
sifatida «qonunlas htirilgan». 80- yillarda ham ayni s hunday holni
ko‘ris h
mumkin.
“Qaraqalpaq
tilining
tүs indir me
sөzligi”ning
(QQTTS) 1998- yilda nas hr etilgan II jildida zakon asos iy ter min
sifatida «pas portlas htirilgan»: zakon at.
1. «Ma’mleketlik biylikting joqar g`i organi ta’repinen bekitilgen
ha’mmege birdey reje, qa’de, niz am, zang»
2
«R ussko-karkalpakskiy s lovar`»da qonunga s inonim tarzida
tanlangan nizam QQTTS ha m «ikkinchi o`ringa » chiqarilgan: nizam
at. «zang, zakon, ta’r tip, qag`iyda, r eje»
3
.
Russko-karakalpakskiy
s lovar`”
(R KS)dagi
as os iy
deb
hisoblangan zakon terminiga ham QQTS (II jild)da yuqoridagiday,
«ikkinchi o`ringa » tus hirib quyilgan: zang, at. Ma’mleketting eng
joqar i hukimet organlar i qabillaytug`in ayriqs ha zang, kushke iye
bolg`an akt, qa’o`li qararlar, dekret».
1
Baskakov N.A. Ko‘rsatilgan ish. 78-b.
2
QQTTS. 1988, -No’kis, 238-b
Va nihoyat, 1993- yilning 9- aprelida, zakon va zan leksemalar i
«hayot sahnas idan» tus hirib qoldirildi va ter minologiya maydonidagi
o‘ziga xos bu «raqobat»da nizam termini g`olib bo`lib chiqdi, qoida
qonunlas htirildi, ya`ni s hu kuni «Qar aqalpaqstan Respublikasi
Konstituts iyasin
qabil
etiw
haqqinda
Qaraqalpaqstan
Respublikasining nizami» qabul qilindi .
2
Shu o`rinda zang terminining o‘ zbekhalq s hevalarida ha m
uchras hini ta`qidlab o‘t moqchimiz.
Bu haqda «O‘zbek xalq s hevalari lug`ati»da s hunday yozilgan
«zan - (Farg`ona, Toshkent, Turkiston) udum, odat, ras m, qonun
«obichay», zakon»
To`ydan oldin qizminam qochish bizzi zangivuz da
yo`
(Toshkent)
Tonnarda kep, paxillatip, zangsiz a’ka’tk a’n
(Turkistan).
3
Mana
s hu
sabablar
tufayli
O‘zbekiston
Res publikas i
Konstituts iyas ining o‘zbekcha matni va uning qoraqalpoqcha tarjimas i
matnida o‘z las hma ijtimoiy-s iyos iy ter minlar «hisob-kitobi»da ayri m
farqlar paydo bo`lgan. Bu haqda yana to`liqroq is honch hos il qilis h
uchun quyida keltiriladigan dalillarga diqqatni jalb et moqchimiz
1). "Konstituts iya " matnida arab tilidan o‘z las htirilgan quyidagi
ijtimoiy-s iyos iy ter minlar is hlatilgan davlat, manfaat, qonun,
muassasa, nafaqa, viloyat, sha`n, qaror, vakil, majlis jazo, har akat,
avlod, jamiyat, fuqaro, munosabat, ittifoq, imtiyoz, hibs, nazorat,
qadriyat, himoya va h.
2. "Konstituts iya "ning o‘zbekcha matnida qo`llangan ter min o‘zbek
tilida ham qoraqalpoq tilida ha m arabcha (garchi ma`nolari bir xil
yoxud bir-biriga yaqin bo`lsada ), biroq ularning o‘zak negizlari xilma -
3
QQTTS. , 1988, -T.Sh-B365
2
Qaraqalpaqstan Respublikasi Konstitutsiyasi -No`kis, 1993-j..
3
O‘zbek xalq shevalari lug`ati.-Toshkent Fan, 1971.109-b.
xil. Masalan; inson-adam, davlat-ma’mleket, adolat-a’dillik, iroda-
erk, nizo-daw (da`vo), muassasa-mekeme, manfaat-ma’p, sir -qupiya,
faoliyat-mashqulat kabi.
3. "Konstituts iya "ning o‘zbekcha matnida is hlatilgan arabcha termin
«tarjima matn»da qoraqalpoqcha termin bilan ifodalangan; hayot-
turmis, qadriyat-bayliq, himoya-qorg`au, nazorat-qadag`alau, rais -
basliq, muzokara-so`ylesiu, mudofaa-qorg`anu, munosabati-qatnasiq,
e`tiqod-isenim, imtiyoz-jenillik, hibs-qamau, taklif-usinis, shikoyat-
shag`im,
tarkib-qur am,
ijr o-or inlaniu,
unvon-ataq,
muhokama-
dodalau, mutaxassis -qaniyge, hujum-topilis, sharh-tusinik, tarjimon-
dilmash va h.
4. "Kons tituts iya "ning o‘zbekcha matnida qo`llangan arabcha ter min
«tarjima matn»da ruscha-nor ma, hujjat-akt, vazir -ministr, mukofot-
nagrada (siyliq), iste`fo-otstavka, muxarrir -redaktor, asos -printsip,
moliya-finans,
muqobil-al`ternativali,
hakam-ar bitr aj,
tajovuz-
agressiya,
oila-semya
(s hangaraq),
1
g`oya-pr ints ip,
mafkur a-
idelogiya, madhiya-gimn, irq-rasa va b
5.
Shuningdek
“Konstituts iya’’ ning
o‘zbekcha
matnida
is hlatilgan
ijtimoiy-s iyos iy
termin
umumturkiy,
“ qoraqalpoqcha
matni”da ruscha-baynalminal muq obil bilan ifodalangan; tizim -
sistema, bo`g`in-yacheyka, tuman-rayon, jamg`arma-fond kabi.
6.’’Konstituts iya’’ ning o‘zbek tilid agi matnida asos arabcha,
”tarjima matn”da esa asos fors-tojikcha ijtimoiy-s iyos iy ter minlar
bilan aks ettirilgan; an`ana-dastur, ramz-nishan, qoida-reje, axborot-
ma’limleme, rag`bat-xoshamet kabi.
1
Shuni ta`kidlash kerakki, oila terminining keyingi vaktlarida qoraqalpoq tilida ayla shaklida ishlatilishi ham
kuzatilmokda: Biraq, Seregul «ering-piring»-dep uyretken aylada tәrbiyalang`an. Mәmbetov K. Muhabbat hәm әjel.
Aral, 1992 №2. 6-b.
7. “Konstituts iya”ning o‘zbekcha matnida is hlatilgan ruscha-
baynalminal ter min “ tarjima matn”da qoraqalpoqcha ter min bila n
berilgan; organ-uyim, gerb-tangba, sovet –kenges kabi.
8. “ Konstituts iya” ning o‘zbekcha matnida is hlatilgan fors –
tojikcha ijtimoiy-s iyos iy termin, “ tarjima matn”da rus cha -baynalmina l
ter min orqali ifodalanganligini kuzatis h mumk in; nomzod-kandidat,
dastur -programma,
devon-appar at,
namoyish-demonstrats iya,
shaxarcha-posyolka kabi.
9.
“ Konstituts iya ”ning
o‘zbekcha
matnida
fors-tojikcha
ijtimoiy-s iyos iy termin uning qoraqalpoqcha tarjimas ida ham s hunda y
berilgan, poytaxt-paytaxt, farmon-parmon, bozor-bazar, bepul-biypul
kabilar.
Shuni ta`kidlas h
lozimki, o‘zbek va qoraqa lpoq tillari
ter minologik
tizimlarida,
s hu
jumladan,
ijtimoiy-s iyos iy
ter minologiyalarda
ham
so`nggi
besh-o`n
yil
ichida
sezilarli
o‘zgaris hlar ro`y berdi.
Bu tillarga Davlat tili maqomining berilis hi bilan bog`liq
bo`ls a, qolaversa, milliy qadriyatlarning tiklanis hi, millat tilining
sofligi uchun jon kuydirilis hi kabi obyektiv va s ubyektiv o millarning
maydonga kelis hi bilan bog`liqdir.
Qoraqalpoq
tils hunos lari
D.Nas irov
va
Q.Qos hanovlar
o‘zis hlaridan birida Yu.D.Des herievning «ko‘pgina yaqinda yozuv
qabul qilgan tillarning yangi ilmiy-texnik, ijtimoiy-s iyos iy, o`quv-
pedagogik terminlarning 70-80 foizi o‘z las htirmalardir», degan
fikriga tayanib, qoraqalpoq tili leks ikas idagi s port, madaniy- mais hi y
va bos hqa soha ter minlarining yar mi (de mak, 50 foizi) rus tili va u
orqali kirib kelgan o‘z las htirmalardir, degan xulosaga kelis hadi.
Bu fikrlar haqiqatan ancha yiroq bo`ls ada, ularda jon bor.
Chunki “Kommunistik imperiya” hukmronlik qilgan yillarda milliy
tillar leks ikas ini ruscha-baynalminal leksemalar bilan boyitis h
tils hunos likning dolzarb masalalaridan biri qilib qo`yilgan edi.
Bugungi kunda esa tillar leks ik qatlamlarida ruscha -baynalminal va
bos hqa tillar o‘z las hmalari nisbatan ka mayganligi, ularning o`rniga
har bir millat ona tilining o‘z ichki qo`rlaridan muqobillarni maqsadga
muvofiq tanlayotganligini ko‘ ris h mumkin. Buni “Konstituts iya”ning
o‘zbekcha va qoraqalpoqcha matnlarida is hlatilgan ijtimoiy-s iyos iy
ter minlar yaqqol tasdiqlaydi.
Ko`rinib turibdiki, turkiy tillar leksikas iga, jumladan, o‘zbek
va qoraqalpoq tillari leks ikalariga o‘zga (fors -tojik arab) tillardan turli
narsa va hodisalarni ifodalovchi tushunchalarning kirib kelis hi juda
qadimgi davrlardan bos hlab, bugungi kunda ham davom qilmoqda. Shu
bilan birga, ikkala tilda ha m rus tili va u orqali evropa tillarida n
o‘zlas htirilgan ijtimoiy-s iyos iy terminlar ha m o‘z iga xos o`rinni
egallaydi.
Ammo
tillar
leks ik
qatlamlarining
xar
birida
o‘zlas hmalarning o`rni xilma -xildir. C hunki tillarga kirib kelgan va
kirib kelayotgan yangi leksema, avvalo s hu tilning o‘z ichk i
imkoniyatlari asos ida gra mmatik qonun koidalariga bo`ys indirilga n
holda qabul qilinadi.
Muayyan sabablarga ko‘ra, bir tilga o‘z las hgan lekse malar,
xus usan, ijtimoiy-s iyos iy ter minlar ikkinchi tilga qabul qilinmas ligi va
unga
s hu
tilning
o‘z idan
muqobil
ter min
tanlanis hi
yoxud
qalbakilas htirilib yangi ter min hos il qilinis hi mumkin. Buning
natijas ida o‘zaro farqli leks ik qatlam yuzaga keladi. Shu bilan birga,
qiyos lanayotgan tillarga bos hqa tillarda mavjud bo`lgan qator
ijtimoiy-s iyos iy ter minlar aynan o‘zlas htirilis hi mumk inki, bula r
mus htarak leks ik qatla mni yuzaga keltiradi.
XULOSA
O‘zbek va qoraqalpoq tillarining leks ik qatlamlarining aksariyat i
tils hunos lar to monidan tadqiq qilingan. Ammo hali o‘ztadqiqini kutib
turgan talay masalalar borligini ta`kidlas h mumkin.
O‘zbek va qoraqalpoq tillari semantikas i bir-biridan farq qiladigan
bir
talay
terminlar
mavjud.
Ma`lum
bo`lis hicha,
muayya n
tus hunchalarni
ifodalas hda
qatnas hadigan
leksemalarnin g
semema laridan ayrimlari u yoki bu tilda mavjud emas ekan.
Shuningdek, qiyos lanayotgan tillarda o‘zaqs ini topgan ijtimoiy-s iyos iy
tus huncha no mus htarak lekse ma bilan ifodalanis hi ham mumkin ekan.
Dunyoda o‘z ga tillardan so‘zqabul qilmagan tilning o‘z i yo`q. Bu
fikr o‘zbek va qoraqalpoq tillariga ha m bevos ita taaluqlidir. O‘zbek
tili leksemas idagi arabcha va fors -tojikcha o‘z las hmalarning tarixi
uzoq o‘tmis hga borib taqaladi. Tarixiy yozma manbalarda uchraydiga n
adavat, amr, nasab, raiyat, arkani davlat, vakil, vildan («cho`ri»),
g`avg`a, payk («chopar»), shahriy kabi ter minlar s hular jumlas idandir.
Mazkur ter minlarning ayrimlari bugungi kunda ha m faol iste`moldadir.
Qoraqalpoq tiliga ha m arabcha va fors -tojikcha so‘z larning
kirib kelis hi, avvalo fors iy til, qola versa, xoraz miylar va qoraxoniylar
adabiy tili orqali ekanligi haqida ma`lumotlar mavjud. Ana s hunda y
ter minlar s iras iga ant, dana (dono), nalis h (arz-dod), bayra m, vazir,
jaza, bajban kabilarni kiritis h
mumkin. R uscha - baynalminal
ter minlarning har ikkala tilga o‘zlas his hi esa bevos ita chor
Rossiyaning O‘rta Os iyo xalqlarini bos ib olis hi bilan bog`liqdir.
Turkiy tillar leks ikas iga, jumladan, o‘zbek va qoraqalpoq tillar i
leks ikalariga o‘z ga (fors-tojik arab) tillardan turli narsa va hodisalarni
ifodalovchi tus hunchalarning kirib kelis hi juda qadimgi davrlarda n
bos hlab, bugungi kunda ha m davo m qilmoqda. Shu bilan birga, ikkala
tilda ha m rus tili va u orqali evropa tillaridan o‘z las htirilgan ijtimoiy-
siyos iy terminlar ha m o‘z iga xos o`rinni egallaydi. Ammo tillar leks ik
qatla mlarining xar birida o‘z las hmalarning o`rni xilma -xildir. C hunk i
tillarga kirib kelgan va kirib kelayotgan yangi lekse ma, avvalo s hu
tilning o‘z ichki imkoniyatlari asos ida gra mmatik qonun koidalariga
bo`ys indirilgan holda qabul qilinadi.
Muayyan sabablarga ko‘ra, bir tilga o‘z las hgan lekse malar,
xus usan, ijtimoiy-s iyos iy ter minlar ikkinchi tilga qabul qilinmas ligi va
unga
s hu
tilning
o‘z idan
muqobil
ter min
tanlanis hi
yoxud
qalbakilas htirilib yangi ter min hos il qilinis hi mumkin. Buning
natijas ida o‘zaro farqli leks ik qatlam yuzaga keladi. Shu bilan birga,
qiyos lanayotgan tillarga bos hqa tillarda mavjud bo`lgan qator
ijtimoiy-s iyos iy ter minlar aynan o‘zlas htirilis hi mumk inki, bula r
mus htarak leks ik qatla mni yuzaga keltiradi.
Qiyos lanayotgan tillarda o‘z las hma qatlamning aniq miqdor i
haqida bir narsa deyis h qiyin, albatta. Lekin har ikkala tilda ha m
o‘zlas hma terminlarning miqdori talaygina. O‘zbek tilida arabcha va
fors-tojikcha terminlar nisbatan ko‘p uchrasa, qoraqalpoq tilida rus
tilidan o‘tgan terminlar ko‘p uchraydi.
Shuni ta`kidlas h joizki, o‘zbek va qoraqalpoq tillari terminologik
sistemalarida,
s hu
jumladan,
ijtimoiy-s iyos iy
ter minologiyas ida
keyingi yillar ichida sezilarli o‘z garis hlar ro`y berdi. Bu tillarga
Davlat tili maqo mining berilis hi, Respublika mizning mustaqillikka
eris hganligi bilan bog`liq bo`lsa, qolaversa, milliy qadriyatlarning
tiklanis hi, millat tilining sofligi uchun jon kuydirilis hi kabi obyektiv
va s ubyektiv omillarning maydonga kelis hi bilan bog`liq.
Adabiyotlar
1. Karimov I. A.. Yuksak ma’ naviyat – yengilmas kuch. –Tos hkent,
2008.
2. Abdinazimov Sh. Leks icheskiy sostav eposa «Kirk kiz» («Sorok
devus hek»): Avtoref.dis. …kand. filol. nauk. -Nukus, 1992.
3. Akobirov S. Til va ter minologiya. –Tos hkent, 1968.
4. Bazarova D.X. Sharipova K. A. Razvitie leks iki tyurkskix yaz ikov
Sredney Azii i Kazaxstana. –Tas hkent: Fan, 1990.
5. Baskakov N. A. Sostav leks iki karakalpaks kogo yaz ika i struktura
slova // Iss ledovanie po sravnitel`noy gra mmatike tyurkskix yaz ikov.
Ch. IV. Leks ika. -M., 1962.
6. Baskakov N. A. Baskakov A.N. Sovre mennie kipchakskie yaz iki. –
Nukus : Karakalpakstan, 1987.
7. Bafoyev B. Navoiy asarlari leks ikas i. –Tos hkent: Fan, 1983.
8. Begmatov E. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leks ik qatlamlari. –
Toshkent, 1985.
9. Bekbao`lov O. Mambetnazarov Q. Qaharmanliq dastanlarindag`i
o’zlestirme so’zlerdin’ tus inigi. – No’kis : Bilim, 1992.
10. Berdimuratov E., Kamalov A. J a’ miyetlik s iyas iy ha m sots ialliq
ekonomikaliq terminlerdin’ oris sha -qaraqalpaqs ha qisqas ha
so’zligi. -No’kis : Qaraqalpaqstan, 1993.
11. Berdimuratov E. Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ leks ikologiyas ы.-
No’kis : Qaraqalpaqs tan, 1966.
12. Berdimuratov E. O terminologii karakalpakskogo yaz ika //
Tyurkskaya leks ikologiya i leks ikografiya. –M., 1971.
13. Berdimuratov E. Qaraqalpaq terminologiyas ы.-No’kis :
Qaraqalpaqstan, 1989.
14. Dadaba yev X. A. Obs hestvenno-politicheskaya i sots ialno -
ekonomicheskaya ter minologiya v tyurkoyaz ichnix pis mennix
pamyatnikax XI-XIV vv. -Tas hkent: Yozuvchi, 1991.
15. Djaksibaev A.D. Problemi vzaimodeystviya russkogo yaz ika s
karakalpaksko m nats ionalnы m literaturnыm yaz iko m. -Nukus,
1980.
16. Ijtimoiy-s iyos iy ter minlar lug` ati. -Tos hkent: Fan, 1976.
17. Is moilov I. Turkiy tillarda qavm-qarindos hlik ter minlari. –
Tos hkent, 1966.
18. Is moilov I., Meliyev K., Saparov M. O‘rta Os iyo va
Qozog‘ iston turkiy tillari leksikas idan tadqiqot, -Tos hkent:
Fan, 1990.
19. Karakalpaksko -russ kiy s lovar. –M.: GIS, 1958, 2010.
20. Karimov B. M utalov Sh. O`rtaturk tili. -Tos hkent: Mehnat,
1992.
21. Kos hanov K.M. Vzaimodeys tvie russkogo i karakalpaks kogo
yaz iko v oblasti no minativnoy leks ike. –Nukus, 1989.
22. Musa yev K.M. Leks ikologiya tyurkskix yaz ikov. – M. : 1984.
23. Pirniyazova A. K. Puti for mirovaniya i razvitiya obs hes tvenno-
politicheskoy leks iki v sovremenno m karakalpaks kom yaz ike:
Avtoref.dis. …kand. filol. nauk. –Tas hkent, 1986.
25. Seitova D.U., Pirniyazova A. K., Fayzulla yeva E.M.
Anglis hans ha -qaraqalpaqs ha jamiyetlik-s iyas iy atamalar
so’zligi. –No’kis, 1992.
26. Sha ms hetovJ. Qaraqalpaq tiline shig`is tillerinen kirgen so’zler
tariyxinan . –No’kis : Qaraqalpaqstan, 1984.
27. O‘zbek tili leks ikologiyas i . – Tas hkent: Fan. 1981.
28. O‘zbekis ton Respulikas i Konstituts iyas i. – Tos hkent:
O‘zbekiston, 1992.
29. Qaraqalpaqstan Res publikas i Konstituts iyas i. –No’kis, 1993.
Do'stlaringiz bilan baham: |