II BOB. O‘ZBEK VA QORAQALP OQ TILLARI TERM INLARI DA
O‘ZLASHM ALAR
2. 1. O‘ZB EK VA QORAQAL POQ T IL L ARI T ERM INO LOG IYAS IN ING
O‘ZIGA XOS XUSUS IY AT LAR I
O‘zbek adabiyotining ham, tilining ham tom ma`nodagi
jonkuyari Abdulla Qodiriy s hunday deb yozgan edi: «Tillar bir-biridan
qarz olmay yas hay olmaydi»
1
. Tillarning o‘zaro so‘z va terminla r
almas hinuvi haqida ko‘p olimu fuzalolar, har xil s oha vakillari ha m
bildiris hgan.
Biroq
A.Qodiriyning
bildirgan
fikri
masalaning
mohiyatini chuqurroq anglab olis h imkonini beradi. Negaki, har bir til
muayyan obyektiv sabablar-iqtis odiy, yaqinligi yoki tutas hligi, yaqin
qo`s hnichilik, qolaversa, quda -andachilik va egalarining bos hqa xalq
bos hqa egalaridan so‘z va terminlarni o‘zaro almas his higa, buyuk
adibimiz aytganidek, ularning bir-biridan «qarz olib» turis higa imkon
tug`diradi.
Masalaga mana s hu taxlitda yondashilsa, qiyos qiliniyotgan,
yani o‘zbek va qoraqalpoq tillarida ham o‘z ga tillardan «qarz olingan»
so‘zva ter minlar o‘z iga xos o`rinni egallaydi. Ayni s hu o`rinda alohida
qayd etib tis hni lozim deb bilamiz. Barcha tillarning lingvis tik
adabiyotlarida
so‘z va
ter minlarning
o‘z las htiris h
masalas iga
bag`is hlangan
o`nlab
is hlar
mavjud
O‘zbek
va
qoraqalpoq
tils hunos ligida ham mazkur masalaga bag`is hlangan maxs us yoxud
ayrim is hlarning muayyan qis mida o‘zga terminlarni o‘z las htiris h
mas alas iga e`tibor berilgan.
1
1
Ko‘chirma quyidagi manbadan olindi: Yusupov R. «O‘zbekadabiyotshunosligida atamalar» Davlat tili haqidagi qonuni hayotga
tadbiq etish va atamashunoslik muammolariga bag`ishlangan ilmiy-amaliy anjuman materiallari. -Samarqand, 1993 –57 b
2
Qараng: BorovkovA.K. Uzbekskiy literaturniy yazik v period 1905-1917 gg. –Toshkent, 1941; Pulatov M.P. Vliyanie
russkogo yazika na uzbekskiy yazik. Voprosi leksiki i slovoobrazovaniya. Kurbanov M.U. Russko-karakalpaksskie yazikovie
kontati na leksicheskom urovne v usloviyax aktivnogo bilingvizma: Avtoref. Dis.kand.filol.nauk.-Kiev, 1983; Djaksibaev A.
Problemi vzaimodeystviya russkogo yazika s kontakti na leksicheskom urovne v usloviyax aktivnogo bilingvizma: Djaksibaev
A. Problemi vzaimodeystviya russkogo yazika s karakalpakskim natsionalnim literaturnim yazikom.-Nukus, 1980 Shemshetov J.
Karakalpak tiline shig`is tillerinen kirgen sozler tariyxinan. –Nokis, 1984; Koshanov K.M. Rus ham karakalpak tillerinin oz-ara
baylanisli meseleleri.-No’kis, 1991
Biroq bu is hlarda u yoki bu tillardagi so‘z va ter minlar o`rni
qay darajada, o‘z ga tillarda mavjud bo`lgan tus hunchalarni ifodalas hi
lozim bo`lgan tillarda «hazm» qilis hning qanaqa yo`l va us ullar i
amalda ekanligi, bos hqa tillardan so‘zva te minlarni qabul etis hda
qanday qonuniyatlar asos ida is h tutilayotgani kabi qator masalalarga
deyarli e`tibor berilmagan.
Vaholanki,
faqat
o‘zbek
va
qoraqalpoq
tillari
teminologiyalarning o‘z ga tillardan ter minlar o‘z las htiris hi mis olida
ha m qayd etilgan qonuniyatlarning ko‘pini aniqlab olis h mumkin ekan.
Mazkur masalaning muhimligi s hubhas iz. Shuning uchun
quyidagi o‘zbek va qoraqalpoq tillari terminologiyas ida qays i tillarda n
o‘zlas htirilgan terminlar barqaror ekanligini aniqlas h maqsadida
ularning qiyos lanayotgan tillarga kirib kelis hi haqida qisqacha to`xtab
o‘tamiz.
O‘zbektils hunos ligiga oid ayrim is hlarda qayd etilis hicha,
o‘zbek tiliga fors-tojik tillaridan ko‘proq konkret ma`noli, arab
tilidan esa abs trakt ma`noli lekssemalar o`las htirilgan. C hunonchi,
A. K. Borovkov quyidagilarni ta`kidlaydi:
«Tojik tilidan
kirga n
so‘zlarningg ko‘pchiligi ma`lum real narsalarga bog`lq so‘z lardir.
Masalan: anor, barg, beda, bo`ston, daraxt, g`isht, mis, qog`oz, paxta
va s hu kabi. Mana s huning uchun ha m ular o‘zbeklug`atiga kirib,
mahka m o`rnas hib qolgan»
Umumtil leks ikas idagi ayni s hu holat, tabiiyki, o‘zbek va
qoraqalpoq tillarining qator terminologik s iste malarida ha m o‘zaks ini
topgandir.
O‘zbek
tilining
paxtachilik
(N.Mamatov),
botanika
(H.Jamolxonov) s ingari konkret fan va va is hlab chiqaris hi s ohalari,
tils hunos lik (S.Qos imova) kabi s ohalar terminologik s iste malarini
o‘rganis hga bag`is hlangan is hlarda tadqiqot obyekti qilib olingan
ter minlar qayd etilgan fikrning as os li ekanligini tasdiqlay oladi.
Garchi aniq ma`lumotga ega bo`lmas ak-da, qoraqalpoq til i
leks ikas ida ha m ayni o`xs has h holni, ya`ni kam miqdorda fors -tojikcha
va aks incha, ancha ko‘p miqdorda arabcha abs trakt ma`noli
o‘zlas htirmalarning mavjudligini ko‘ris h mumkin. Qoraqalpoq tilining
tils hunos lik
(Q. Pirniyazov),
adabiyots hunos lik
(A. Qutlimuratov),
ijtimoiy-s iyos iy (A.Pirniyazova ), medits ina (Q.Jaqs imuratov), qis hloq
xo`jaligi (Sh. Karimxo`jaev) kabi sohalari te minologiyalari o‘rganilga n
is hlar fikrimizni tas diqlay oladi, deb o`ylaymiz.
Avvalo s huni qayd etis h lozimki, o‘zbek va qoraqalpoq tillari
ijtimoiy-s iyos iy terminologiyalarida yuqorida bayon qilgan fikrmiz
o‘zining to`liq tas dig`ini topdi. O‘zbek tils hunos i H.Dadaboevning
guvohlik beris hicha, XI-XII asrlarga oid yoz ma yodnomalarda
vaxs his h,
g`avg`a,
butxona,
zanjir
(ko`chma
ma`noda ),
payk
(«chopar»), pardadar, rustayi-rus ta («dehqon»), s hahriy («s haharlik »),
sud («foyda »), cho`ri s ingari cheklangan miqdordagi
fors-tojikcha terminlar is hlatilgan
1
.
Hozirgi
bosqichda
ham
o‘zbek
tilining
ijtimoiy-s iyos iy
ter minologiyas ida fors-tojik tillariga oid leks imalarning miqdor i
unchalik ko‘p e mas ligini qayd qilingan tizimda korxona, pul, namzod,
nishon, reja, daromad, garov, maydon, (ko`chma ma`noda siyosat
maydoni),
savdo,
zamon
kabi
terminlargina
faol
ravis hda
qo`llanilmoqda. Buni O‘zbekis ton Respublikas i Kons tituts iyas i »
matnida is hlatilgan poytaxt, namoyis h, guruh, nomz od, dastur, bozor,
bepul, farmon, farmoyish, devon, korxona, shahar s ingari atigi
12tagina terminnning borligi dalili ham yaqqol tasdiqlab turibdi.
1
Ko‘rsatilgan avtoreferat, 36 b
Qayd etilganidek, o‘zbekleks ikas ida arab tilidan o‘z las htirilgan
ter minlarining
aksariyati
abstrakt
ma`nolaridir.
Ijtimoiy-s iyos iy
sohalarning as os ini abstrakt tus hunchalar tas hkil qilganligi tufayli
ha m
ularni
ifodalas h
uchun o‘ tmis hdayoq ayni s hu arabcha
o‘zlas htirmalardan foydalanilgan. H.Dadaboyevning ta`kidlas hicha,
XI-XII asrlarga oid qoraxoniylar yozma yodgorliklarida adovat, amr,
amarat, mulk, nasab, raiyat, xalifa singari 260 dan ko‘proq XIII-XIV
asr ilgarigi manbalarda uchra magan akabir, arkani-davlat, baqqol,
bazzoz, bilad, «oblost`, viloyat», vaqf, vakil, vildan, jariya («ayol
qul»),
fiqih
(«qonuns hunos»)
kabi
ijtimoiy-s iyos iy
ter minlar
is hlatilgan ekan.
2
Hozirgi o‘zbek tilida esa, ijtimoiy-s iyos iy ter minologiyada
qo`llanilayotgan terminlarning umumiy miqdori haqida aniq bir
raqa mni ayta olmasak-da, ularning salmoqi katta eaknligini alohida
ta`kidla moqchimiz.
Lekin
«O‘zbekis ton
Respublikas i
Konstituts iyas i»ga murojaat etis hni lozim deb topdikki, bu har holda,
o‘zbek tilidagi ijtimoiy-s iyos iy arabcha terminlarning o`rni haqida bir
qadar tasavvur hos il qiladi. His ob-kitoblarga qaraganda, unda jami
236 ta ijtimoiy-s iyos iy termin bor. Shundan 111 tas i as lida arabchadir.
Masalan, xalq, inson, huquq, davlat, avlod, adolat, siyos at,
hujjat, mamlakat, mulk, jamiyat, jamoat, kafolat, kabilar s hular
jumlas idandir. Shuningdek, mazkur manbada biror ko mponent i
aniqrog`i, asos i arabcha, yasovchi affiks lari esa, umumturkiy yohud
fors-tojik tillariga aloqador bo`lgan qator ter minlar mavjud.
Masalan,
a)
daxlsizlik,
fuqor alik,
homiylik,
faollik,
muholifotchi, a`zolik,, vasiy lik, vazir lik, tartibsizlik va h.
2
Dadaboyev X.A. Ko‘rsatilgan avtoreferat, -35 b.
1
Bir chiziqli asos arabcha, qora kvadrat ichidagilar esa fors-tojikcha komponentdir
b) g`am
xo`r
lik, mulk
dor
, boj
xona
, qasam
yod
va b.
1
O‘zbek tiliga, jumladan, uning deyarli barcha ter minologik
tizimlariga, rus tili va u orqali bos hqa evropa tillaridan olingan s o‘z va
ter minlar xus is ida qator maxs us is hlarda ham, monografiya va
maqolalarda ham ko‘plab fikrlar bildirilgan. Bunday terminlar o‘zbek
va qtli matbuotida XIX as rning ikkinchi yar midan bos hlab, aniqrog`i,
Chor Ross iyaning O‘rta Os iyoni mustamlakaga aylantira bos hlas hidan
keyin tez-tez paydo bo`la bos hladi.
Tabiiyki, O‘zbek tilidan o`rin ola bos hlagan leksemalar ichida
isezd (syezd), agitatsiya (agitats iya), uprava (boshqarma), eksport,
imperia, anarxiya (anarxiya), bur akrat (byurokrat), burju (burjuy ),
birja, partiya, parlament, pagro`m (por am), politsiya, (politsiya),
pro`gram (programma), duma, diplomat, deputat, depar tament,
demo`kratiya, (demokr atiya) s ingar qator ijtimoyi-s iyos iy sabalar ha m
mavjud edi.
1
To‘ g‘ri, ma`lum, sabalarga ko‘ra, o‘tgan as rning 90-
yillargacha o‘zbek tilining ijtimoiy-s iyos iy terminologiyas ida ha m
ko‘pincha ruscha-baynalminal ter minlar is hlatilib kelindi. Keying i
yillarda bularning ayrimlari fors -tojikcha yoxud arabcha ter minlar
bilan almas htirila bos hlandi. M asalan, programma-dastur, norma-
meyor, qoida, grajdan(in)-fuqora, territoriya -hudud, s itema-tizim,
traditsiya-an`ana, simvol-ramz, gimn-madhiya, ideologiya-mafkura,
pensiya-nafaqa, gr uppa-guruh, oblast`-viloyat, posyolka(posyolok)-
shaharcha,
kandidat-nomzod,
minis tr-vaz ir,
kabinet-mahkama,
appar at-devon, fond-jamg`arma va b.
Mana
s hunga
ko‘ra,
O‘zbekiston
Respublikai
Konstituts iyas ining matnida faqat 33 ta ruscha baynalminal terminda n
1
Borovkov A.K. Uzbekskiy literaturniy yazik, 58-102 betlar, Olim Usmon, Hamitov Sh. O‘zbektili leksikasi
tarixidan materiallar. –Toshkent, 1981
foydalanilganligi ma`lum bo`ldi. Bular jumlas iga quyidagi ijtimoiy-
siyos iy ter minlar kiradi:
Suverenitet,
demokratiya,
sovet,
referendum,
respublika,
parlament, kredit, kons titutsiya, organ, gerb, prezident, partiya,
institut, s ub`ekt, sud, miting, ts enzura, okrug, deputat, nor ma,
advokatura, material, us tav, orden, prokuror, bank, komissiya,
medal`, byudjet, valyuta kabi.
Keltirilgan dalillar jamulja m qilinganda bos hqa tillardan
o‘zlas htirilgan
156
ta
tub
s haklidagi
ijtimoyi-s iyos iy
ter min
mavjudligi ma`lum bo`ldi.
2
ularning qays i tillarga oidligi quyidagi
sxe mada o‘zaks ini topgan:
Jumladan
Jami o‘z las hma
ter min
arabcha
fors-tojik
ruscha -baynalminal
156
111
12
33
Endi qoraqalpoq tilidagi o‘z las htirma ijtimoiy-s iyos iy ter minlar
haqida
qisqacha
to`xtab
o‘tamiz.
Ma`lumki,
yuqorida
qayd
etiganimizdek, qoraqalpoq tils hunos ligida o‘z ga tillardan so‘z va
ter minlar o‘z las htiris h masalas i yoritilgan talaygina is hlar mavjud.
Ularning har biriga alohida to`xtalib o‘tir may, ayrim dalilarni keltiris h
bilan cheklanis hni lozim, deb topdik.
N.A. Baskakov s hunday deb yozadi: «Agar turkiy tillarga
qadimgi eroniy tillar elementlari M arkaziy va O`rta Os iyo da yas hagan
eroniy qabilalar orqa li kirib kela bos hlas hi juda qadimgi davrga
borib taqalsa, arab va fors iy leks ikani keng miqyosda o‘z las htiris h
nisbatan keyinroq, aniqrog`i, yangi eramizning X asrdan bos ib
2
Bunday terminlar sirasiga arabcha +o‘zbekcha (vasiylik, iste`molchi), fors-tojikcha+o‘zbekcha (farovonlik),
arabcha+fors+tojikcha (bojona) va hokazo qabilidagi yasalishlar kiritilmadi.
olingandan s o`ng bos hlandi»
1
Bu fikr qoraqalpoq tili lekis kas iga ha m
to`la taaluqlidir. To‘ g‘ri, qoraqalpoq tiliga qachon va qays i manbalar
orqali leksemalar o‘z las ha bos hlaganligini aniqlas h qiyin. Shunda y
bo`ls a-da,
mazkur
olimning
is higa
ha mda
O. Bekbaulov
va
H.Ma mbetnazarovlar tomonidan tuzilgan lug`at
2
ga bos hqa tillarda n
o‘zlas htirilgan ijtimoiy-s iyos i ter minlar ha m is hlatilganligi haqida fikr
yurita olamiz. Shu o`rinda yana N.A. Baskakov fikrlariga e`tiborni
qarata miz.
Qoraqalpoq
tiliga
arabcha
va
fors-tojikcha
o‘zlas hmalarning kirib kelis hi hiqida turks hunos olim s hunday yozadi:
«Arab va fors tillari leks ikas i o‘z lashis hining asos iy manbayi fors iy
adabiy til bo`lib, keyinchalik mo`g`ullar davrigacha bo`lgan Xoraz m
va qoraxoniylar davlati turkiy adabiy tili hamda mo`g`ullar davrida n
keyingi Oltin o`rda va temuriylar (eski o‘zbek) tillaridir»
1
. Shunda y
qilib, qoraqalpoq tilining ijtimoiy-s iyos iy terminologiyas ida quyidagi
tillardan o‘z las htirilgan terminlar qadimdan qo`llab kelingan.
1. Fors -tojik tillaridan: ant-ant, (ont, qasam), dana (dona),
mert (mard), nalish (nolish, arz-dod)
2
abiray (obr o`y), alaman
(olomon), bayram, ba’zirgen (s avdogar), ba’r ga (saroy qabulxonas i),
ba’bitishe (kichkina qul ayol), bende (qul) biy (elni boshqaruvchi),
gedey (gadoy ), dat (arz ), datxa (dodha), da’rgay (dargoh), da’ro`is h
(darvesh), dushpan va .
3
2. Arab tilidan va’zir // vaz ir, g`arib, dat, (da`vo, dov) jaza,
jallat, ja’miyet, zulim// zulum, qa’de,// (qoida), laqap (unvon,
1
Baskakov N.A. Sostav leksiki karakalpakskogo yazika i struktura slova // Issledovaniya po sravnitel`noy
grammatike tyurkskix yazikov. IV Leksika, -M., 1962.-S.76
2
Bekbauliev O. , Mambetnazarov K. Ko‘rsatilgan asar
1
Baskakov N.A. Ko‘rsatilgan asar, 76- bet
2
Baskakov N.A. Ko‘rsatilgan asar, 78- bet
3
Bekbauliev O. , Mambetnazarov K. Ko‘rsatilgan asar 7-73 b
mansab
4
) azap, a’lem (dun`ya), a’mir, bajban (boj oluvchi),
g`a’ziyne, g`alao`it (tartibsizlik ), da’ulet, dun`ya va h
5
N.A. Baskakovning ta`kidlas hicha, qoraqalpoq tiliga rus tili
leks ikas i o‘z las hmalari kirib kela bos hlas hi nisbatan keyingi davrga -
aniqrog`i, Xiva xonligining bos ib olinis hi hamda qoraqalpoq xalqining
Rossiya huk mronligi os tiga o‘tis hi davriga to‘ g‘ri keldi. Shunigdek,
olim
mazkur davrlardagi qoraqalpoq tiliga o‘z las hgan ruscha
leksemalar s ifatida quyidagilarni sanab o‘tadi: apiser (ofitser),
badir aq (batrak ), bolis (volost`, volostnoy ) kengse (kantselyar iya ),
pay, priystap (pris tav ), raboshi, tiligram (te legramma), sot (sud),
iskalat (ombor ), itoroj (qorovul) va b
1
Qoraqalpoq tili ijtimoiy-s iyos iy terminologiyas ining bugungi
tarkibiga nazar tas hlaydign bo`lsak, o‘zlas hma qatlamining o`rni
belgili darajada ekaligini ko‘ ris h mumkin.
Yuqorida biz o‘zbek tili ijtimoiy-s iyos iy ter minologiyas ining
bugungi tarkibidagi o‘z las hma qatlamining o`rnini O‘zbekisto n
Respublikas i
Konstituts iyas ining
qoraqalpoqcha
tarjimas i
matni
asosida qoraqalpoq tili ijtimoiy-s iyos iy ter minologiyas ining hozirgi
bosqichdagi darajas ini ko‘rib chiqamiz (terminlar qoraqalpoq tili
xus us itlari asos ida o‘z las htirilgan)
1. Fors-tojik tilidagi o‘z las htirilgan ijtimoiy-s iyos iy terminlar:
xoshemet (rag`bat), das tur, nishan, reje, ma’limleme (axborot),
ka’rxana, parman, paytaxt, bazar, biypul kabi
2. Arab tilidan o‘z las htirilgan ijtimo iy-s iyos iy ter minlar: xaliq,
huqiq, puqara, jamiyet, millet, qarar, ha’kim, ha’kimiyat, o`akil,
napaqa, siyas at, ao`lad, ma’jilis, ar za, esap (hisobot), o`alayat, jaza,
o`aziypa, ma’mleket, nizam va b.
4
Baskakov N.A. Ko‘rsatilgan asar, 78- bet
5
Bekbauliev O., Mambetnazarov K. Ko`rsatilgan asar 8-31 b
3. R us tili va u orqali evropa tillaridan o‘z las htirilgan ijtimoiy-
siyos iy ter minlar: konstitutsiya, prezident, respublika, demokratiya,
miting, referendum, tsenz ura, deputat, parlament, ustav, amnistiya,
minis tr, advokatura, suverenitet, kredit, valyuta, komissiya, orden,
medal` va b.
Aytilganlarni
jamlaganda
O‘zbekiston
R espublikas i
Konstituts iyas ining qoraqalpoqcha tarjimas ida o‘z ga tillardan tub
holidagi 111 ta ijtimoiy-s iyos iy termin o‘z las htirilganligi ayon bo`ldi.
Ularning qays i tillarga oidligini quyidagi jadval aniq ko‘rsatib bera
oladi.
Jumladan
Jami o‘z las hma
ter min
arabcha
Fors-tojikcha
Ruscha-baynalminal
111
42
9
60
O‘zbekiston Respublikas i Konstitutsiyas ining o‘zbek tilidagi
matnida qo`llangan ijtimoiy-s iyos iy terminlar bo`yicha ha m ayni
shunday ikkala ma`lumotni birlas htiruvchi quyidagi jadvalga e`tiborni
qaratsak.
Ja mi o ‘z la s hma
Fo rs-t o jikc ha
Ara bc ha
Rus c ha-
ba yna lmina l
o‘zb ek.
ma t nda
qor a qa lp
ma t nda
o‘zb ek
t i l i da
qor a qa l
t i l i da
o‘zb ek
t i l i da
qor a qa l
t i l i da
o‘zb ek
t i l i da
qor a qa l
t i l i da
156
111
12
9
111
42
33
60
Keltirilgan dalillardan ma`lum bo`lmoqdaki, Konstitutts iyaning
o‘zbekcha matni bilan qoraqalpoqcha tarjimas idagi matnida u yoki bu
tillardan o‘z las htirilgan ijtimoiy-s iyos iy terimnlar «hisob-kitobida »
1
Baskakov N.A. Ko`rsatilgan asar, 79- bet
ancha- muncha farq bor ekan. Shunday bo`lis hi ha m tabiiydir. Buning
bos h sababini yuqorida qayd etib o‘tdik. Haqiqatan ham o‘zbek va
qoraqalpoq tillari bir til oilas iga mans ubligidan qat`iy nazar, ularning
har biri ichki rivojlanis hi qonuniyatlari asos ida zarur bo`lga n
ter minlarni o‘z las htirar ekan. Buni keltirilgan dalillar ha m isbotlab
turibdi.
Avvalo s huni aytis h lozimki, har bir til egas i u yoki b u
tus hunchani ifodalas h uchun o‘z leksikonidan imkoniyat topa olmasa,
bos hqa tillar «mulki»ga murojaat qiladi. Buni qays i tilning materiali
ekanligi
masalas ida
qo`yidagicha
mulohaza
yuritis h
kerakka
o`xs haydi: birinchidan, «rets ipient» til «donor» tildan o‘z inin g
gra mmatik
qonuniyatlariga
( masalan,
fonetik
talaffuziga)
mos
keladigan o‘z las hmalarni o‘z gra mma tik qonuniyatlariga mos ravis hda
o‘zlas htiradi; ikkinchidan, biror tushuncha «donor» tilda avvalda n
o‘zleksemas iga ega bo`ladi, «rets epient» tilda esa u ifodalanga n
bo`lmas ligi mumkin. Bizningcha, mana s hu sabalarga ko‘ra, noqardos h
tillar ham u yoqda turs in, hatto qardos h tillarda ha m u yoki b u
ijtimoiy-s iyos iy tus huncha har xil tillardan o‘z las htirilgan terminla r
bilan ifodalanaveris hi mumkin ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: |