O‘zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti

 

1. 2.   O‘ZB EK   VA  QORAQAL POQ  T IL L ARI  L EK SIK  

QATL AM LAR IDAG I  O‘ ZL ASHM ALAR  

 

O‘zbek  va  qoraqalpoq  tillari  lug`at  tarkibining  boyis hida  ichk i 

manba   imkoniyatlari  muhim  res ursdir.  O‘zbek  tili  lug`at  tarkibining  

taxminan  yar mini  turkiy  s o‘z lar  tashkil  qiladi,  qolgan  qis mi  es a  

o‘zlas hmalarga  to‘ g‘ri  keladi  (qoraqa lpoq  tilida  nis batan  ka mroq).  

Shunga  qara masdan,   dunyodagi  hech  bir  til  ha m  faqat  o‘z  ichk i 

res urs larigagina  tayanib  is h  ko‘rmaganidek,  bu  tillar  uchun  ha m 

faqat  o‘z  so‘z lari,  o‘z  qatla m  boyligi  va   imkoniyatlarigina  kifoya  

qilmaydi.   Til  lug`at  tarkibining  boyishi  va  tako millas his hida  tas hq i 

manba  ha m  muhim  rol`  o`ynaydi.  Umuman,  har  qanday  til  sof  holda  

yas hay    olmaydi.  O‘zbek  va  qoraqalpoq  tilining  lug`at  tarkibi  o‘z  

taraqqiyotida  ikki  manbaga  tayanadi:  a)  ichki  res urs;  b)  tas hq i 

res urs. 

Tillarning  o‘zaro  aloqas i  va  hamk orligi,  bu  tufayli  yuzaga  

keluvchi  ikki  tillilik  bir  tildan  ikkinchi  tilga  har  xil  til 

ele mentlarining  o‘tis higa  sababchi  bo`ladi.  Bir  tildan  ikkinchi    tilga  

til  elementlarining  qabul  qilinis hi,   o‘tis hi  o‘z las htiris h  deb 

yuritiladi.  O`zlas htiris h  tufayli  bir  tildan  ikkinchis iga  o‘tgan  til 

ele mentlari  o‘z las hmalar  deb  nomlanadi.   O`zlas hmalarni  tilning 

qays i  yarus iga  tegis hliligiga,  struktura  elementi  ekaniga  ko‘ ra,  

o‘zlas hma  s o‘z lar  yoki  leks ik  o‘z lashmalar,  fonetik  o‘z las hmalar,  

o‘zlas hma  morfe ma deb  yuritiladi. 

Tillarning  uzoq  muddatli  aloqas i  tufayli  bir  tildan  ikkinchi 

o‘zlas hmalar quyidagicha qabul qilinadi: 

1) so‘z lar qabul  qilinadi; 

2) so‘z lar tarkibida so‘z yasovchi affiks lar o‘z las htiriladi; 

3)  ikki tilda o`xs has h tovus hlar paydo bo`lis hi  mumkin;  

4) 

s intaktik 

jihatdan 

bir 

tipi 

o`xs has h 

s intaktik 

konstrukts iyalar  tug`iladi;  

5)  leks ik, semantik  gibrid  tipli kal`kalar  yuzaga keladi;  

6)  so‘z larning  ma`nos ida  s iljis hlar  (inklinats iya  jarayonlari) 

paydo bo`ladi  va bos hqalar. 

O‘zlas htiris h 

– 

bir 

tildan 

ikkinchi 

tilga 

ma`lum 

til 

ele mentlarining  ko`chis hi,  kiris hidir.  Bunday  element,  oldin  ha m 

qayd  qilinganidek,  so‘zba`zi  hollarda  tovus hlar.  Shuningdek 

o‘zlas htirilgan  so‘ztarkibiga  kirgan  morfe ma  bo`lis hi  mumkin.  

O‘zbek  tiliga  rus,  arab,  fors-tojik  tillaridan  anchagina  so‘z lar 

                                                                                                                                                   

29

 Seitova D.U., Pirniyazova A.K., Fayzullaev E.M. Anglichansha-russha-qaraqalpaqsha jәmiyetlik-siyasiy 

atamalar so’zligi.-No’kis, 1992. 

o‘zlas htirilgan.  Fors-tojikcha   so‘z lar  tarkibidan  o‘zbek  tiliga  -kor,  -

kash,  -dor,  -gar,  -kar,  -zoda,  -soz,  -goh,  -gir,  -ona,  -boz,  -noma,  -

bon,  be-,  bo-,  ba-,  no-  s ingari  bir  qator  ele mentlar  ha m  kirgan.    Bu 

affiks lar  qoraqalpoq  tiliga  biroz  fonetik  o‘z garis hlarga  uchrab 

o‘tgan:  ker,  -kesh,  -dar,  -ger,  -ka’r,  -zada,  -baz  (-paz ),  -nama,  -ban,   

biy- na-.  

 

1.2.1. Forsc ha – tojikc ha  o‘zlas hma so‘zlar  qatlami 

 

Tadrijiy  jihatdan  lekse ma  o‘z las htiris hdagi  eng  qadimgi 

manbalar  deb  fors,  tojik,  arab  tillari  ko‘rsatiladi.  R us  tilida n 

leksema   o‘z las htiris h  bularga   nis batan  ancha   keyingi  vaqtlarda  sodir 

bo`la bos hlagan

1

. 

O`zbeklarning  ajdodlari  eroniy  tilda  so‘z lovchi  aholi  bila n 

qadimdan  birga  yas hab  kelgan,  ular  bilan    qo`s hilgan,  aralas hgan.  

Turkiy  va  eroniy  (so`g`d)  qabilalar  qadimdan  territorial  yaqin,  

o`xs has h  hayot kechirgan  iqtisodiy- madaniy aloqada bo`lgan, chet el 

bosqinchilariga qars hi birgalikda kurashgan. 

Fors iy  adabiy  til  arab  tilini  das tlab  she`riyat  sohas idan  s iqib 

chiqaradi.  Bu  jarayon  XI  asrda  batamo m  fors  tilining  g`alabas i  bila n 

tugallanadi.  Fors iy  til  fan,   adabiyot  va    madaniyat  tiliga,  ras miy 

davlat tiliga  aylanadi

1

. 

O‘zbek  va  tojik  tillarining  o‘zaro  aloqas i  va  ta`s iri  turli  tarixiy 

davrlarda 

turlicha 

s haroitlarda 

yuzaga 

kelgan. 

Bu 

jarayo n 

O`zbekistonning  turli  tumanlarida  ham  turli  darajada  bo`lgan.  Tojik 

tilining  o‘zbek  tiliga  ta`s iri,  ayniqs a,  o‘tmis hda  kuchli  bo`lgan  va 

uzoq davr davom etgan. 

                                                

1

 U.Tursunov, Sh.Rahmatullayev, V.Reshetov. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T.: 1992. 175-b. 

2

 O‘zbektili leksikologiyasi. -Toshkent, «Fan», 1981. 95-bet. 

Hozirgi  o‘zbekadabiy  tilidagi  tojikcha  o‘z las hmalar  ko‘proq 

konkret 

va 

real 

narsa-hodisalar 

to‘ g‘ris idagi 

tus hunchalarni 

ifodalovchi  s o‘z lardir.  Tojikcha  o‘zlas hmalar  kundalik  tur mus h 

uchun  eng  zaruriy  va  seriste`mol  s o‘zlardir.  Shu  tufayli  tojikcha  

so‘zlar  O‘zbek  tilining  lug`at  tarkibiga  allaqachonlar  chuqur 

o`rnas hib  s ingib  qolgan  lekse malardir.  Qoraqalpoq  tiliga  forscha  

so‘zlarning  kirib  kelis hi avvalo,  xalq og`zaki  ijodi  na munalari orqali 

bo`ls a,  ikkinchidan,    qoraqalpoq  mumtoz   s hoirlari  Kunxoja,  Berdaq,  

Ajiniyoz  kabilar  ijodi  va O‘zbek tilining ta`s iri orqalidir. 

Hozirgi 

za mon 

o‘zbekadabiy 

tilida 

tojikcha 

o‘z las hma  

so‘zlarning tubandagi  leks ik-se mantik guruhlari  mavjud: 

Real  va  afsonaviy  hayvonlar,  parranda  va  qus hlar  atamalari: 

ajdar,  ajdaho,  laylak,  bulbul,  ohu,  semurg`,  to‘ti,  xumo(y)  va 

bos hqalar.  Ayni  s hu  so‘z lar  ham  qoraqalpoq  tilida  mavjuddir : 

aydarha,  la’ylek, bүlbүl,  siymur iq, toti, qumay. 

Odam  va  hayvon  a`zolari  ata malari:  bel,  kaft,  peshona,  chehra,  

mujgan,  panja,  ruxsor,  sina  (siyna),  chatal  (panja)  va  bos hqalar.  

Qoraqalpoq  tilida :  bel,  pa’nje,  siyne  kabi  so‘z lar  ayrim  fonetik 

o‘zgaris hlar  orqali  o‘tgan  bo`lsa,  qolganlari  o‘tmagan  yoki  unin g 

umumturkiy  varianti  mavjud.(alaqan,   ma nglay,  jүz, s hiray kabi) 

O`s imlik  va   daraxtlar,  ular  tanas ining  qis mlarining  ata malari: 

anjir,  anor,  binafsha,  barg,  tok,  tut,   novda,  olcha,  xas,  don,  gulnor,  

do`lana,  nihol,  sho`ra  va  bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  anjir,  anar ,  

tut, dan, gүlnar, na’lshe, sora. 

Sabzavot  va  texnika  ekinlari,  ular  mahs uloti  atamalari:  no`xat,   

jo`xori,  zira,   murch,  kanop,  zig`ir,  karam,  nozbo`y  va  bos hqalar.  

Qoraqalpoq tilida : juo`eri, zire, burush, kenep,  nazbay 

Kas b-hunar,  mas hg`ulot  va  u  bilan  aloqador  tus hunchalarning  

atamalari:  juvoz,  mardikor,  gulchin,  kosagul,  po`stin,  ro`mol,  

sarkor,  sarbon,  surmakash,  changsoz,  cho`pon  va  bos hqalar.  

Qoraqalpoq  tilida :  juo`az,  ma’rdikar,  postin,  oramal,  sarkor,  

shopan. 

Oziq-ovqat,  ichimliklar  atamalari:  boda,  bo‘za,  kabob,  yog`,  

go`sht,  zog`ora,  shakar  gulob,  osh,  non,  sharob,  chalpak  va 

bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  go` sh,  zag`ara,  sheker,   as,  nan,  

sharap, chelpek. 

Shaxs,  ins on  tus hunchas i  bilan  bog`liq  atamalar:  kamina,  

kaniz,  kanizak,  hamkor,  hamr oh,   hamshir a,  janob,  jonon  va 

bos hqalar. Qoraqalpoq tilida :  ka’nizek, janan  (qolganlari  o‘tmagan). 

Kiyim-kechak,  ular  qis mlari,  matolar  ha mda  tikuvchilik ,  

kas htachilik ka oid ata malar: avra,  as tar, chak,  chopon, zar bob, kisa,  

choyshab,  kamar,  movut,  chit,  sarpoch,  tasma,  charm,  shalvar  va  

bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  astar,  shapan,  kise,  shit,  shalbar  

astar,  chak,  chopon,  zarbob,  kisa,  choyshab,  kamar,  movut,  chit,  

sarpoch, tasma, charm, shalvar.  

Turarjoy,  qurilis h  va  binokorlikka  oid  ata malar:  ark,  ayvon,  

darvoza,  arra,  guvala,  sinch,  g`ov ,  tokcha,  tarnov,  xoda,  obrez,  

ohak,  koshona,  ko`shk,   mehrob

. 

Qoraqalpoq  tilida :  ark,  ayo`an,  

daro`aza, tekshe, xada, ha’k, ko`shk,  kashana.

  

Uy-ruzg`or  buyumlari,  asbob-us kunalar atamalari:  angushvona,  

andova,  anjom,  piyola,  chirog`,  gilam,  korson,  tandir,  rapida,  

surmadan,  tesha,  charx,  jihoz  va   bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida : 

a’njam, shira, gilem, tandir, ra’pide.  

 Kasallik   va   o`lim  bilan  aloqador  tus hunchalar  ata malari: 

bemor,  betob,   bod,  dardkash,  z arbob,  ko`sa,  motam,   xol,   shabko‘r ,  

juvonmarg  va  bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  biymar,  biytab,  

da’rdles, ko`se, matam, juo`a’rmek  kabi. 

Qarindos hlik,   yaqinlik  munosabatiga  doir  atamalar:  birodar ,  

bachcha,  bobo,  yor,  nevara,  momo,  farzand,  padar,  dugona,  xesh,  

jigar go`sha  va  bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  biradar,  baba,  yar,  

nemere, mama, perzent kabi 

Kis hilar  o`rtas idagi  munosabat,  yaqinlikni  ifodalovchi  so‘z lar : 

yor,  do`st,  do`stona,  nosoz,  oshna  va  bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida : 

yar, do`s kabi. 

Vaqt  tus hunchas i  bilan  bog`liq  so‘zlar:  gal,  zum,  dam,  palla,  

payt, doimo, chos hgoh, shom, shomgoh  va bos hqalar. 

Tezlik  tus hunchas i  bilan  bog`liq  so‘ zlar:  darrov,  darhol,  zud,  

tez, shitob, ohista. Qoraqalpoq tilida : da’rrio`, tez, a’ste kabi. 

Yil,  fas l,  kun  tus hunchas i  bilan  bog`liq  s o‘z lar:  bahor,  

navro‘z,  chilla,  nahor,  saraton,  dushanba,  bamdod,  xufton  va 

bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  ba’ha’r,  nao`riz,  shille,  saratan,  

duysenbi, quptan. 

Ba`zi  konkre t  narsalar,  hodisalar  nomi:  bolor   (us tun),  ganj,  

zar, pilla, dud, zirih, laktak, atash  (olov), surma, to‘tiyo. 

Tabiiy  hodis alar  no mi:  shabada,  boda,  garmsel,  do`l,  zah,  loy ,  

soya,  shabnam,  yax,  yaxob  va   bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  ziy ,  

ilay, saya  va  h. 

Tabiatning  tabiiy  obyektlarining  nomi:  zamin,  dara,  gardun,  

dasht,  lolazor,  biyobon,  bo`ston,  guliston,  chaman  va  bos hqalar.  

Qoraqalpoq tilida : lalazar, bos tan, gүlistan, sha’men. 

Kis hilar  to monidan  yaratilgan  belgilangan  (s un`iy)  makon  va 

joy 

no mlari: 

ombor, 

bazmgoh,  

otxona, 

go`sha, 

dor ixona,  

kaptarxona,  og`il,  sardoba  va  bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  atxana,  

da’rixana, kepterxana. 

Muzika  va  u  bilan  aloqador  tus hunchalar  nomi:  ohang,  kuy,  

karnay, nay, chang, jo`r, xushxon, havodor  va bos hqalar. 

Maktab,  maorif,  ilm  va  ta`limga  doir  atamalar:  daftar,  shogird,  

donis h,  dono,  pand,  ro‘znoma,  ustod  va  bos hqalar.  Qoraqalpo q 

tilida : da’pter, sha’kirt, dana, үstaz  kabi. 

Savdo-sotiq  va  moliyaviy  is hlarga  doir  ata malar:  arzon,  baho,  

bepul,   daromad,  r asta,  s armoyador ,  xaridor,  s avdo  va  bos hqalar.  

Qoraqalpoq tilida: arzan, baha, biypul, daramat, sao`da  va  h. 

Harbiy tus hunchalar, qurol as lahalar  atamalar:  lashkar, navkar ,  

sarkarda,  kamon,  hanjar,  zambarak ,  gurza,  chodir,  to`pponcha  va 

bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  la’shker,  nao`ker,  sa’rkarda,  kaman,  

gurzi. 

Hajm,  miqdor  va o`lchov anglatuvchi so‘zlar:  

a)    hajm,  baland,  past,  pakana,   reza;  Qoraqalpoq  tilida : 

ba’lent, pa’s, dana. 

b)  miqdor,  chegara,  barobar,  dona,  zich,  kam,  serob,  to`da,  

son,  yagona,  chandon.    Qoraqalpoq  tilida :  mug`dar,  shegara,  kem,  

san.   

v)  o`lchov  birliklari:  jo`ra,  chor ak,  paysa,  palla,  taroz,  

yakbor,  yakka  va  bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  sherek,  pa’lle ,  

ta’rezi, jeke. 

Yos h  anglatuvchi  so‘z lar:  juvon,  kampir,  momo,  mo`ysafid,  

norasida  va   bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  jao`an,  kempir,  mama,  

na’reste. 

Xusus iyat, holat va belgi anglatuvchi so‘zlar :  

1)  ijobiy  xus us iyat,  belgi  va  holat  anglatuvchi  so‘z lar:  barno,  

andis ha,  barqar or,  bob,  gulrux,  lolaro`y,  ozoda,  nozik,  orombaxs h,  

sarbasta, hur liqo, hushyor ; Qoraqalpoq tilida :  bap, na’zik. 

2)  salbiy  xus us iyat,  belgi  va  holat  anglatuvchi  so‘z lar : 

badbo`y,  badgumon,  badbaxt,  nomard,  rasvo,  xudbin,  xumpar .  

Qoraqalpoq tilida : namart. 

3)  ijobiy  va  salbiy  ps ixik  holat  anglatuvchi  so‘z lar:  baxtiyor ,  

xanda,  hurram,  xushnud,  shodon,   hamdar d.  Qoraqalpoq  tilida : 

baxtiyar. 

4)  salbiy  ps ixik  holat  anglatuvchi  s o‘zlar:  anduh,  afsus,  nola,  

noumid, paris hon, pus haymon; Qoraqalpoq tilida:  pushayman. 

5)  umuman  holat  anglatuvchi  so‘z lar:  beva,  bechora,  oz od,  

begona,  larz,  nishob,  nobud,  payvas ta,  tanho,  xor,  shaydo,  yakson.  

Qoraqalpoq tilida : biys hara, azat, biygana, xor, shayda, jeksen. 

Ma`lum 

bo`lganidek, 

qoraqalpoq 

tilida 

fors-tojikcha  

so‘zlarning  miqdori O‘zbek tilidagiga qaraganda ancha  kam. 

 

1.2.2. Arabc ha  o‘zlas hmalar  

 

O‘zbekadabiy  tili  leks ikas ida  as lida  arabcha  bo`lgan  aksar i 

so‘zlar  uchraydi.   Arabcha  so‘z larning  O‘zbek  tilida  mavjud  bo`lis hi 

o‘tmis hda  O`rta    Os iyo  territoriyas ining  arablar    tomonidan  istilo 

qilinis hi  va buning  tarixiy-ijtimoiy oqibatlari bilan bog`liqdir. 

Ijtimoiy-tarixiy  sababalriga  ko‘ra  O‘zbek  tiliga  ma`lu m 

ma`lum  miqdrda  arabcha  so‘z lar  kirgan.    Arab  tilidan  O‘zbek  tiliga 

asosan  ot  va  fe`l  turkumiga  oid  s o‘z lar  o‘rganilgan

1

.  O‘zbek  tilidagi 

arabcha   o‘z las hma  qatla mni  te matik,  nominats ion  va  leks ik-

semantik  xus us iyatilariga  ko‘ra  tubandagi  guruhlarga  ajratis h 

mumkin. 

Ijtimoiy-s iyos iy  tuzum,  huquqqa   oid  atamalar:  hukumat,  

muassasa,  davlat,  amr,  far mon,  anjuman,  qozi,  voris,  zakot,  qonun,  

hazrat,  hurriyat,  jadid  va  bos hqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  hүkimet,  

dao`let, a’mir, pa’rma’n, qali, ha’zr et, ja’did 

Ilm- fanga  oid  atamalar:  maqola,  ilm,  nazariya,  kas hf,  manfiy,  

inqiroz,  lug`at,  mua mmo,  mantiq,  tasnif,  nuqta,  olim.  Qoraqalpoq 

tilida : maqala, ilim, noqat 

Adabiyot  va  san`at  tus hunchalariga  oid  ta malar:  a)  adabiyotga  

oid:  aruz,  adabiyot,  bayt,  g`azal,  s hoir,  g`azal,  adib,  hikoya,  qofiya,  

                                                

1

 U.Tursunov, B.O`rinboev. O‘zbekadabiy tili tarixi. -Toshkent, 1982. 20- bet. 

radif,  taxallus,  tanbeh,  qasida.  Qoraqalpoq  tilida :  ar uz,  a’debiyat,  

g`a’zzel, shayir. 

 b)  san`atga  oid:  r asm,  rassom,  soqqa,  tasavvur,  me`mor ,  

mug`anniy, hofiz.  

Is hlab  chiqaris h,  san`at  va  savdoga  oid  ata malar:  ziroat,  mol,  

sanoat,  asbob,  do`kon,  qimmat,  xarj,  qassob  va  bos hqalar.  

Qoraqalpoq  tilida :  sanaat,  a’sbab,  dukan,  qimbat,  qarji,  qassap  va 

b. 

Harbiy  is h,  harbiy  tus hunchalar,  qurol-yarog`lar  ata malari: 

asir, xavf, xatar, hamla, zafar, shavkat, istilo, g`alaba, himoya, hifz ,  

xandaq. 

Kitob  va   nas hriyot  is hlari  bilan  bog`liq  atamalar:  nashriyot,  

nashr. Muharrir, matbuot, bob, nusxa, muxbir, risola, sahif, xattot. 

Maktab.  ma`rifat,  tarbiya  va  ta`limga  oid  atamalar:  ta`lim,  

harf,  alifbe,  xat,  maorif,  intizom,  javob,  insho,  davomat,  tahsil,  

xulq,  qir oat  va  boshqalar.  Qoraqalpoq  tilida :  ta’lim,  ha’rip,  a’lippe,  

xat, jao`ap. 

Kas b-hunar  va  u  bilan  aloqador  tus hunchalarning  tamalari: 

kasb,  kosib,  usta,  asbob,  qassob,  tar jimon,  farrosh,  xodim,  g`avvos ,  

hammol va bos hqalar. Qoraqalpoq tilida: ka’sip, үsta 

Diniy  tus hunchalar  bilan  bog`liq  atamalar:  avliyo,  azon,  

ohirat,  olloh,  islom,  injil,  kavsar,  zohid,  valiy,  dahr,  tavof,  sajda,  

foniy,  s harh,  g`aziy,  qiyomat,  jannat,  jahannam  va  boshqalar .  

Qoraqalpoq tilida : a’o`lie, azan, alla, o`a’liy, qiyamet, ja’nnet. 

E`tibor  berilsa,  qoraqalpoq  tilida  arabcha   o‘z las hmalar  ha m 

O‘zbek tilidagiga qaraganda ancha kam. 

 

 

 

 

1.2.3. Rus tili  or qali  kirib  kelgan  o‘zlas hmalar 

 

Hozirgi  o‘zbek  va  qoraqalpoq  adabiy  tili  va  xalq  s hevalar i 

leks ikas ida 

ruscha -internats ional  

so‘zlarning 

ulkan, 

salmoqli 

qatla mi  mavjud.  Bu  qatla m  tillarning  rus  tili  bilan  o‘zaro  aloqas i  va  

ta`s iri  tufayli  yuzaga  kelgan.   Masalan,   rus   va     o‘zbektillari  XIX  as r 

oxiri  va  XX  asr  bos hlarida  to`qnas hdi.  XIX  as rning  ikkinchi  yar mi 

va   XX  asrning  bos hlarida   o‘zbeklar  hayotida  ijtimoiy-s iyos iy 

o‘zgaris hlar  yuz  berdi.  Bu  davrda  O`zbekistonda  zamonaviy  sanoat,  

fan  va  texnikaning,  madaniyatning   yangi  kurtaklari  paydo  bo`ldi.  

O`rta  Os iyo,  jumladan  O`zbekistonda  madaniyat  va  maorifning 

yangi  s haxobchalari  s hakllandi.  Bu  muassasalarda  o`s ha  davrnin g 

ilg`or  fan  va  madaniyat  yutuqlari  o`qitildi  va  targ`ib  qilindi.  O`s ha  

davrdan  bos hlab  rus  tili  o‘zbek  tiliga  ta`s ir  etdi.  Bu  ta`s ir  tufayli 

O‘zbek tiliga  rus tilidan  bir qator so‘ zlar kirib kela bos hladi.  

Rus  tili  chor  Ross iyas ida  ras miy    davlat  tili  hisoblanardi.  

Mahaliy  o`lkalarda  ham  davlatning  ras miy  xujjatlari  yuridik  va 

savdo 

qog`ozlari 

rus 

tilida  

ras miylas htirila 

bos hladi.  

Gimnaziyalarda,  rus-tuze m  maktablarida   o`qitis h  is hlari  ham  asosa n 

rus  tilida  olib  borilar  edi.  Bu  mahalliy  xalqni  rus  tilini  egallas hga,  

bilis hga  da`vat  qilar,  bunday  intilis h  esa   rus   tili  ta`s irini 

kuchaytirardi. 

Keltirilgan  sabablar  XIX  asrning  ikkinchi  yarmi  va  XX  as r 

bos hlarida  rus  tilining  o‘zbek  tiliga  ta`s irini  ta`minlagan  o millardir.  

Bunday  ta`s ir  natijas ida  o‘zbek  tiliga  rus  tilidan  bir  qator  so‘z la r 

kirib  keldi.  Bunday  o‘z las hmalarning  ba`zi  namunalari  o`s ha  davrda  

nas hr  qilingan  mahalliy  matbuot  –  gazeta  va  jurnallar,  ras miy-

yuridik  hujjatlar  sahifas ida  saqlanib  qolgan.  Ayni  s hu  holat 

qoraqalpoq  tilini  ha m  chetlab  o‘t madi,  deyis h  mumkin.  Ularnin g 

tubandagi  tiplarini ko‘rsatis h  mumk in. 

Savdo  va   moliyaga  oid  ata malar:  banka  (bank),  aks iya  

(akts iya ), kontrak  (kontrakt), budjet  (byudjet). 

Ras miy-yuridik  sohaga  oid  ata malar:  a mnistiya  (amnistiya ).  

tur ma (tyurma ). 

Texnika   transportga  oid  ata malar:  poyiz   (poezd`),   s hofir 

(s hofer),  vago`n  (vagon), zavut  (zavod). 

Aloqaga  oid  ata malar:  tilifon  (telefon),  perevut  (perevod),  

yas hik  (yas hik), kvitansa (kvitants iya). 

Maorif,  madaniyat  va  san`atga  oid  atamalar:  glubus  (globus ),  

gazit  (gazet),  pechat  (pechat),  qarta  (karta),  kino  (kino),  tans  

(tantsa)  va bos hqalar. 

Hozir  o‘zbekadabiy  tilida   ruscha -baynalminal  so‘z larning 

tubandagi  leks ik-se mantik  guruhlari  mavjud: 

Uy-ro‘z g`or  buyumlari  atamalari:  stakan,  banka,  vaza,  grafin,  

karavat,  serviz,  kres lo,  magnitafon,   sin`ka,  kraska  s hkaf,  tryumo,  

servant, kres lo, divan, stol, stul  va  bos hqalar. 

Kiyim-kechak  no mlari:  botinka,  tufli,   kepka,  pal`to,  jempir,  

noski, chulki,  fufayka, kurtka, sharf,  shlyapa,  va bos hqalar. 

Mato  ( materiallar)  nomi:  drap,  triko,  bos tan,  bumazey,  

pambarxit,  shtapel`, krepjorjet,  ve l`yur  va bos hqalar. 

Oziq-ovqat  va  oziq-ovqat  mahs ulotlari  no mi:  kefir,   keks,  

konfet,  ko mpot,  limonad,  pivo,  kofe,  kakao,  koka  kola,    fanta,  

shokolad, kalbasa, sir, buterbrod,  mayonez, konserva  va  h.  

Kos metika  va  u  bilan  aloqador  narsalar  nomi:  krem,  duxi,  

manikyur, pedikyur, po mada, pudra,  odekalon, duxi. 

O`s imliklar,  sabzavotlar,  ular  mahsulotlari  no mi:  pomidori,  

limon,  mandarin,  kartos hka,  banan,   jens hen,  akats iya,  ananas,  kivi 

va bos hqalar. 

Qurilis h,  mais hiy,  kommunal  is hlariga  oid  so‘z lar:  alebastr,   

as fal`t, 

tol, 

karniz, 

lak, 

montaj, 

park, 

mekromal, 

maket,  

gipsokardon, akfa,  linolium, parket  va b. 

O`quv  qurollari  no mi:    doska,  ruchka,  ts irkul`,  avtoruchka,  

al`bom,  flo master, skotch. 

Harbiy  is h  va  harbiy  sanoatga  oid  so‘zlar:  general,  ad miral,  

matros,  kapitan,  ar miya,  garnizon,   vzvod,  mina,  samalyot,  gil`za,  

katyus ha, bronojilet, kaska. 

Transport  vos italari  no mi:  avtobus ,  tra mvay,  vagon,  poezd,  

metro,  moped,  velos iped,  kater,  kupe,  lift,   mersedes,  BMV,    taks i,  

mars hrut  va bos hqalar. 

Ilmiy texnologiya bilan bog`liq ter minlar: 

1.  Fan  s ohalari,  yo`nalis hlari  nomi:  agronomiya,  agrotexnika ,  

arxeologiya,  geologiya,  fizika, toponimika,  fonologiya. 

2.  Fan  metodlari,   aspektlari  nomi:  akade miz m,  vitalizm,  

gipoter miya,  detektiv,  dioxronik,  metafizika,  klaster,  s inkveyn,  

Blum texnologiyas i  va bos hqalar. 

3.  Ilmiy-texnikaviy  kasb  egalari  nomi:  agronom,  agrotexnika,  

bibliograf, biolog, bioximik,  gidrolog,  ginekolog,  laborant,  fizik. 

4.  Ijtimoiy  –  s iyos iy  va  ilmiy  tas hkilotlar  no mi:  akademiya,  

kongress,  senat,  federats iya,  institut,  univers itet,  kollej,  litsey,  

kafedra  va bos hqalar. 

5.    Ijtimoiy  s iyos iy  ter minlar:  anarxiz m,  deputat,  delegat,  

demokrat,  dekret,  kodeks,  pasport,  advokat,  aliment,  prokuror,  

prokuratura, 

s ud, 

amnistiya, 

intellektual, 

logika, 

deklats iya,  

rezolyuts iya,  kvorum,  miss iya,  diktatura,  sanks iya,  nota  va  

bos hqalar. 

6.  Pedagogika,  ps ixologiya  va  maorifga  oid  ter minlar : 

abiturient,  aspirant,  aspirantura,  dekan,  dotsent,  metodika,  metodis t,  

intuits iya,  intellekt,  gerantops ixologiya,  gerantologiya  va bos hqalar. 

7.  Fizkul`tura  va  sportga  oid  so‘zlar:  al`pinis t,  arbitr,  

basketbol,  basseyin,  boks,  voleybol,   gol,  kubok,  nokaut,  ochko    va 

bos hqalar. 

8.  Adabiyot  va  san`atga  oid  ter minlar:  drama,  intermediya ,  

poema,  s yujet,  roman,    balet,  teatr,  ansa mbl,  ariya,  muze y,  opera  va 

bos hqalar. 

9.  Tils hunos lik  fani  terminlari:  antonim,  o mo mnim,  s inonim,  

fonetika,  fonologiya,  orfografiya,  toponimika,  arxaizm,  gra mmatika ,  

affiks,  semantika,  polisemiya,  uzus,  okkazional,  kos mono mika,  

aykonim  va bos hqalar. 

Qayd qilingan ter minlar qoraqalpoq tili  lug`at tarkibidan  ham 

mustahkam o`rin olgan.