O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Tarix” fakulteti

3 - asosiy savol bayoni:
Daniya xukmronligidan kutilib olganidan keyin Shvesiyaning uzi kushnilariga nisbatan keng mikyosda agressiv siyosat yurgiza boshladi. Baltika masalasi Shvesiyaning tashki siyosatida asosiy urin tutadi. XVI asrda xam, XVII asrda xam kirollik kilgan shved kirollarining tashki siyosati Baltika dengizi orkali butunlay uz kullariga kiritishga intilishdan iborat edi. Shu maksadga erishish uchun Shvesiya bu davr ichida uz kushnilari bilan juda kup urushlar kildi. Shvesiya Livoniya urushida ishtrok etib, natijada Estoniyani va Liflyandiyaning bir kismini bosib oldi. XVII asrda Rossiyaning zaiflashib kolganidan foydalanib, Shvesiya 1617 yilgi Stolbovo sulxiga muvofik Ingermanlandiya va Kareliyani bosib oldi, shunday kilib, Moskva davlatini Baltika dengizi kirgoklaridan tamomila ajratib kuydi.Garbiy Yevropa bozorlariga yuboriladigan rus mollarini Narvaga, Abo, Viborg va Revelga olib borish lozim bulib koldi. Chet el savdogarlari rus savdogarlari bilan bevosita savdo-sotik kila olmay koldilar. Rus savdogarlari uzlarining tashki savdo ishlarini Arxangelskka kuchirishga majbur buldilar, chunki bu yerga shvedlar kirib bora olmas edilar.
1629 yilda Altmark sulxiga muvofik Shvesiya Riga shaxrini, Kurlyandiyani, Sharkiy Prussiya bilan Litvaning bir kismini olib, Liflyandiyadagi yerlarini kengaytirdi. Kirol Gustav II Adolfning (1611-1632) keng kulamdagi istilochilik planlari xakida yukorida aytib utilgan edi, u baltika dengizining janubiy (nemis) kirgoklarini bosib olishni anik niyat kilib, Uttiz sillik urushda katnashgan edi. Darxakikat, Baltika dengizi "shvedlar dengizi"ga aylanganidek bulib kuringan edi. 1648 yilgi Vestfaliya sulxiga muvofik , Shvesiya Germaniyaning shimolidagi goyat muxim viloyatlarini, ya’ni Germaniyaning eng katta daryolaridan uchtasi - Elba, Vezer va Oder daryolarning dengizga kuyadigan joylarini egallagan edi. Bundan tashkari, Shvesiya Daniyaning Gotland orolini (1645 yilda) bosib olgan va Zund orkali shved kemalarining bemalol (boj tulamay) utib yurish xukukiga ega bulgan edi. XVII asr urtalarida Shvesiya daniyaliklarni Janubiy Skandinaviyadan butunlay surib chikargan edi (1658 yilda Blikeng, Skoniya va Gollad viloyatlarining kulga kiritilishi kuzda tutiladi).
XVII asrning ikkinchi yarmida Shvessssiya uch million axolisi bulgan mamlakatga aylandi. Ammo bunda shvedlarning uzi esa bir milliondan ortik emas edi. Kolgan ikki millioni boshka xalklar : finlar, karellar, ruslar, estonlar, latishlar, polyaklar, litvaliklar, nemislar va daniyaliklar edi. Bunday xolda Shvesiyaning davlat tuzumi mustaxkam bulib kola olmas edi.
Buysundirilgan va ezilayotgan millatlar eratmi-kech Shvesiyadan ajralib chikib, etnik chikishlari jixatidan yakin bulgan, tili bir xil bulgan, shuningdek, iktisodiy va madaniy manfaatlari yakin bulgan kushni mamalkatlarga kushilib ketishga intilmay iloji yuk edi. Bunday tashkari, Shvesiyaning yuz ellik yildan ortikrok davr mobaynida Vaza sulolasidang bulgan shved kirollari amalga oshirib kelgan agressivlik, urushkoklik va ulug davlatchilik siyosatiga javoban kushni mamlakatlarning shvedlar agressiyaga karshi kurashini kuzgatardi.
Shvedar baltika dengiziga tanxo uzlari xokim bulishga intilib, Rossiya, Polsha, Germaniya, Daniyaning va Baltikaning xayotiy manfaatlariga kupol ravishda putur yetkazardilar. Shvedlarning boskinchiligiga xalakit berish maksadida xarakat boshlagan Yevropa davlatlarining ittifoki XVII asr urtalaridayok tuzilgan edi, unda Polsha, Daniya, Avstriya, Brandenburg va Moskva davlati ayni bir vaktda Shved kiroli Karl X ga karshi otlangan edilar. XVII asr oxirlarida shvedloarga karshi (Rossiya, Polsha va Daniyadan iborat) ittifok kat’iy rasmiylashdi. 1700-1721 yillarda davom etgan Shimoliy urush Shvesiyaning tamomila maglubiyati bilan tugadi va natijada u Yevropaning ikkinchi darajali davlatlari katoriga tushib koldi.