|
Nazorat topshiriklari:
Xitoydagi siyosiy tarkoklik kaysi asrlarga kelib avj oldi?
A) IV-V asrlar
V) IV-VI asrlar
S) V-VI asrlar
D) V-VII asrlar
Ye) IV-VII asrlar
Suy dinastiyasining asoschisi?
A) Li Yuan
V) Gaoszi.
S) Sze-Yeyan.
D) Yanszyan.
Ye) Xuan Chao.
Tan dinastiyasining asochisi?
A) Yanszyan.
V) Gaoszi.
S) Li Yuan
D) Tayszun.
Ye) Yan Yan
Dou Szyan-de boshchiligida kuzgolon kutarilgan rayonni aniklang?
A) Nanchjao.
V) Yanszi.
S) Chanan.
D) Nankin.
Ye) Tuanchjau.
2-asosiy savol:
VIII va IX asrlarda Tan imperiyasining tashkil topishi va uning inkirozi.
Ukituvchining maksadi: Tan imperiyasining yuzaga kelishi sabab va okibatlarini yoritib berish, Tan imperiyasi xukmronligi davrida Xitoyning ijtimoiy xayotiga baxo berish va kuzgolonlar natijasida VIII-IX asrlarda Tan imperiyasining inkirozga yuz tutishining asl moxiyatini ochib berish.
Identiv ukuv maksadlari:
2.1. Tan imperiyasining yuzaga kelish shart-sharoitlarini biladi.
2.2. Tan imperiyasi xukmronlik vaktlarida Xitoyning ijtimoiy xayoti bilan tanish buladi.
VIII-IX asrlarda Tan imperiyasining inkirozga yuz tutish sabablarini ochib beradi.
Xuan Chao kuzgolonining asl moxiyati va natijalarini tushuntirib beradi.
2-asosiy savolning bayoni:
Tan imperiyasi Xitoyda 300 yilga yakin , ya’ni 618 yildan 907 yilgacha yashadi. Uning poytaxti Chanan (xozirgi Sian) shaxri edi. Bu juda katta shxar edi. VIII asrda chanan axolisi 1 mln.dan kup edi. Imperiyaning ikkinchi poytaxti Loyan shaxri bulib, u xam juda katta savdo markazi edi. Bu dinastiyaning eng kuchli imperatori Li Yuanning vorsi Li Shi-min yoki Tayszun (626-649) edi. Bir necha urushlar natijasida Li Shi–min imperiya chegaralarini ancha kengaytirib oldi. Imperatorga karam, vassal yerlarni kushib xisoblaganda, Xitoyning territoriyasi shimolda Amur va Xingangacha, janubda Xindiston va Siyomgacha, sharkda Koreyagacha (Tayszun Koreyani xam bosib olishga uringan edi), garbda Urta Osiyoning sharkiy chegaralarigacha borardi. Li Shi-min zamonidagi bu juda katta imperiya imperatorning markazdagi va joylardagi juda kup amaldorlari tomonidan idora kilinadigan murakkab bir byurokratik monarxiya tusini oldi.
Li Shi-min davrida amaldorlar uchun maxsus unvonlar joriy kilindi. Amaldorlarning xammasi tukkiz darajaga bulindi, xar bir darajaga ma’lum xajmda pomestyelar belgilandi, bu pomestyelar maosh urniga berilar edi. Markaziy idora oltita maxkama platasidan yoki ministrlikdan (amaldorlar ministirligi, solik ministirligi, xarbiy ministirlik, jinoiy ishlarni kuradigan sud ministrligi, jamoat ishlari ministrligi, marosim ishlari minstirligidan ) iborat bulib, uzil-kesil rasmiylashdi. Joylarga ayrim katta-katta oblastlar tepasida turuvchi gubernatorlar tayinlandi.. Oblastlar-okruglarga, okruglar-uyezdlarga, uyezdlar-bulislarga, bulislar-kishloklarga bklingan edi.
Tan dinastiyasi davrida feodal chek yer sistemasi uzil-kesil karor topdi. Xukumat tomonidan yerga egalik kilish xukuklari tekshirishdan utkazildi, shu bilan davlatga karashli yerlar fondi ancha oshirildi, bu yerlarga davlat dexkonlari ekin ekar edi, ularga kupdan-kup soliklar solinar va majburiyatlar yuklnar edi. Uziga berilgan chek yer uchun dexkonlar don tarzida solik tulashi va buyumlari tarzida solik tulashi va undan tashkari, yiliga 20-50 kun davlat foydasiga ogir barshchina ado etishi kerak edi. Yerlarning ancha kup kismi sekin-asta yirik amaldor zodagonlar kuliga utdi: ayrim eng katta amaldorlar kulidagi yer bir dexkon oilasi kulidagi yerdan kup barvar ortik bular edi. VIII asrning 20-30 yillarida Tan imperiyasi konunlarining yagona majmuasi tuzildi, u ijtimoiy xayot va davlat xayotining xilma-xil tomonlarini uz ichiga olgan oltita aloxida kodeksdan iborat edi.
Tan imperiyasi VII asrning ikkinchi yarmida va VIII asrda Tayszunning vorislari zamonida Osiyodagi eng katta davlat bulib kolaveradi. Bu vorislar ichida eng kuzga kuringani buddizm xomiysi imperatrisa U Sze-Tyan yoki Uxou (656-705) buldi. VII-VIII asrlarda Xitoy Arab xalifaligi, Xindiston, Siyom va Vyetnam bilan kizgin tashki savdo olib bordi. Bir kancha katta-katta karvon yullari (bular orasida Chanandan Urta Osiyoga olib boradigan yul-«ipak yuli» ayniksa katta axamiyatga ega edi). Xitoyni Shimoliy, Garbiy va Janubiy Osiyodagi turli mamlakatlar bilan boglar edi. Bundan tashkari Xitoy soxillaridan Janubiy-Sharkiy Osiyo va Xindistonga boradigan dengiz yulining xam axamiyati katta edi. Ochlik natijasida tez-tez bulib turgan epidemiyalardan yuz minglab dexkonlar kirilib ketdi. Dexkonlarning chek yerlari kamayib bordi.
Feodallashuv jarayoni maxalliy yerdor zodagonlarni kuchaytirdi va impratorning gubernatorlari bilan xarbiy boshliklarning uzida xam markazga tobe bulmaslikka intilish kayfiyatini tugdirdi. Bosh kumondon An-Lu-shan kuzgoloni Tan dinastiyasi tarixida burilish nuktasi buldi. U 785 yilda 120 ming kishilik kushinni uziga ergashtirib, imperatorga karshi bosh kutardi. U 786 yilda ikkala poytaxtni – Chanan va Loyanni xam bosib olishga muvaffak buldi. Imperator kochdi, bu kuzgonlon kelgusi yildagina yollangan varvarlar, asosan, uygurlar yordami bilan bostirildi. An Lu-shan kuzgolonidan keyin Janubiy Xitoydagi gubernatorlar kuzgolonlari buldi. Bu kuzgolonlarni xam imperator juda katta kuch sarf kilib zurga bostirdi.
Dexkonlarning xaddan tashkari ogir xayoti IX asrning ikkinchi yarmida ularning goyat katta kuzgoloni kutarilishiga sabab buldi, bu kuzgolon 875 yildan 884 yilgacha davom etdi. Kuzgolonga ilgari chakana tuzfurush bulgan va keyin imperator gvardiyasida soldat bulib xizmat kilgan Xuan Chao degan kishi boshchilik kildi. 875-884 yillardagi xitoy dexkonlari kuzgolonining kishini xayratda koldiradigan tomoni shuki, u xiyla uzok vakt davom etdi, kuzgolonga juda kup kishi katnashdi, kuzgolonchilar goyat kup kuch-gayrat va tadbirlik kursatdilar. Bu kuzgolon umuman olganda stixiyali xarakat bulsada, bir kadar uyushgan xarakat edi va shu uyushganligi natijasida ma’lum vaktgacha katta-katta muvaffakiyatlarga erishdi. Kuzgolon Shandun va Xebey degan shimoliy viloyatlardan boshlandi. Keyin u Markaziy Xitoydagi Xenan viloyatiga tarkaldi. Kuzgolonning birinchi yilidayok Xuan chao kul ostida 100 mingga yakin kurollangan dexkon bor edi. 879 yilda Xuan Chao Janubiy Xitoyga yurish kildi, u yerda eng boy port bulgan Kantonni oldi. Kuzgolonchilar bu yerda juda kup ajnabiy savdogarlarning xamma tovarlarini bosib oldi. Birok uz soldatlari orasida epidemiya tarkala boshlaganligi sababli Xuan Chao shimolga, Yansi daryosi ortiga chekinishga majbur buldi. Epidemiya okibatlariga karamay, Xuan Chaoning kushini tobora kupayib, 880 yilda uning soni 250-300 ming kishiga yetdi. 880 yilda Xuan Chao Loyan ustiga yurish kildi. Oz vakt ichida Chananni bosib oldi va uzini imperator deb e’lon kildi. «Dexkonlar imperatori»ning sosial programmasini uning bosh ministiri uz suzida ifodalab berdi., u «Da Sining (Xuan Chao uzini Da Si degan nom bilan imperator deb e’lon kildi) oddiy xalkka roxat va farogatli xayot baxsh etishdan boshka muddaosi yuk» dedi. Xuan Chao Chananda ikki yarim yil turdi. 884 yilda Tan dinastiyasining imperatori uygurlar, tungutlar va shimoli-garbda yashovchi boshka kuchmanchilardan iborat varvar tudalarining yordami bilan poytaxtga kaytib keldi. Saxroyi varvarlar Xitoy dexkonlarini shavkatsizlik bilan kirdi. Bu konxur yirtkichlarga xalk «kora kuzgunlar» deb nom berdi. Xuan Chaoning uzi esa Chanandan kochib ketishga majbur buldi va keyingi ili Xenan viloyatida xalok buldi (uzini uzi uldirdi).
Do'stlaringiz bilan baham: |
