|
Nazorat topshiriklari:
Tan imperiyasining poytaxtini toping?
A) Chendu.
V) Chanan.
S) Fuchjou.
D) Sichjou.
Ye) Nanchjou.
874-884 yillarda kuzgolonchilar xarakat kilgan rayon?
A) Kayfen.
V) Szyanlin.
S) Yanszi.
D) Loyan.
Ye) Chendu.
Tan imperiyasi Xitoyda kancha xukmronlik kildi?
A) 250 yil
V)300 yil
S) 400 yil
D) 100 yil
Ye) 150 yil.
Xuan Chao kuzgoloni kachongacha davom etdi?
A) 876-885 yilgacha
V) 876-880 yigacha
S) 870-886 yilgacha.
D) 875-884 yilgacha
Ye) 876-885 yilgacha.
Tan imperisining Xitoyda tutgan urni xakida gapiring?.
Tan imperiyasining inkirozga yuz tutishi sabablari va okibatlarini ayting?
3-asosiy savol:
Tan dinastiyasining tugashi, Sun dinastiyasining imperiyaga kelishi va uning natijalari.
Ukituvchining maksadi: Kuzgolonlar natijasida Tan dinastiyasining agdarilishini tushuntirish, X asrga kelib mamlakatda anchagina iktisodiy yuksalish natijalarini ochib berish. Sun imperisining vujudga kelishi va XII asrda uning inkirozga yuz tutishini yoritib berish. Sun dinastiyasining xukmronlik kilgan davrlarini xaritadan kursatish.
Identiv ukuv maksadlari:
Sun dinastiyasining tugatilishi sabablarini biladi.
Sun dinastiyasini tiklashga asoslangan Van An-shi isloxatlarini tushuntiradi.
XII asrda Sun dinastiyasining tamomila tushukunlikka uchrashi sabablarini aniklaydi.
Tan va Sun dinastiyalari davrida Xitoy madaniyati va faniga baxo beradi.
3-asosiy savolning bayoni:
Imperator xizmatidagi feodal-amaldorlar zodagonlarga suyangan Tan dinastiyasi xakikatda dexkonlarning kudratli xrakati natijasida agdarildi. Bu dinastiyaning imperatorlari kuzgolon bostirilgandan keyin yana br oz vaktgacha mamlakatni idora kildi. Birok ularning xokimiyati endi butun Xitoyga yoyilmas edi. X asrning boshlarida shimolda kidan kabilalari iitifokining katta bir varvar davlati tuzildi, bu kabillar Manchjuriyani, Mugilistonning va Shimoliy Xitoyning bir kismini bosib olgan edi. Bu Lyao deb atalgan yangi davlatning ipoytaxti Yanszin shaxri buldi, bu shaxar keyinchalik Pekin deb yuritila boshladi.
907 yilda Tan imperiyasi yuk buldi. Bir necha un yilgacha Xitoyda batamom tarkoklik xukm surdi. Lekin 875-884 yillardagi dexkonlar kuzgoloni bekor ketmadi. Bu kuzgolon natijasida yerga feodal davlat mulkchiligi va uning chek yerdan foydlanish sistemasi, kupdan-kup amaldorlari, dexkonlarning oxirgi tomchi konini surib oladigan murakkab va akl bovar kilmaydigan solik solish sistemasi , xar bir kishlok va xar bir dexkonning ketidan iskalovchili kilib yuruvchi pastkash polisiya nazorati bilan birga kushilib bari tamoman puturdan ketdi. Kuzgolonchi dexkonlarning bir kismi chek yerlarni uzlariga mustaxkamlab olib yangi feodallar xam foydalanib koldilar, bular uzlarining xususiy pomestyelari xajmini kengaytirdilar va Xitoy kishlogiga uzlarining iktisodiy ta’sirlarini kuchaytirdilar.
X asr urtalarida mamlakatda anchagina iktisodiy yuksalish yuz berdi, Xitoy bu yuksalish sharoitida 960 yilda Sun dinastiyasining xokimiyati ostida kaytadan birlashtirildi. Bu dinastiyaga Shimoliy Xitoydagi xarbiy boshliklardan biri bulgan Chjao Kuan-in asos soldi, u kidanlar ustidan bir necha marta galaba kozongan edi. Yangi dinastiyaning poytaxti dastlab Byan (xozirgi Kayfin) shaxri buldi. Keyinchalik markaz janubga, Xanchjou shaxriga kuchirildi.
Sun imperiyasi Tan imperiyasiga karganda kuchsizrok buldi. Sun dinastiyasi vaktida Xitoyning uzi xam tula birlashtirmadi. Tan imperiyasiga kirgan bir kancha territoriyalar va uzlariga mustakil davlatlar tuzdilar. Turk, mugul kabilalar va garbdagi boshka kuchmanchi kabilalar xam imperiyaga itoat kilmadilar, imperiya chegaralariga borgan sari kuchlirok xavf solib turdilar. Sun imperatorlari uygurlarga, tangutlarga, kidanlarga, Annamga karshi urushlar kildi. Birok bu urushlar natijasida Sunlar bu mamlakatlarni Xitoyga itoat kildirishga muvaffak bula olmadilar. Shunga karamay, Sun dinastiyasi davrida Xitoyning xalkaro alokalari yana mustaxkamlandi. Urta Osiyo, Xindiston va Xindi-Xitoy bilangina emas, balki Koreya, Yaponiya va Indoneziya bilan xam keng mikyosda tashki savdo olib borildi. Sun boshkaruvi davrida Xitoyda ichki savdo xam keng tarkaldi.
XI asrda Sun imperiyasidagi sinfiy munosabatlarda xuddi Tan imperiyasining sunggi imperatorlari davridagiga uxshash chukur antogonizm vujudga keldi. Xuan Chao kuzgolonidan keyin birmuncha kupayib kolgan «xujayin xonadonlar» deb ataladigan mustakil dexkonlar soni vaktlar utishi bilan yana kamayib bordi. Ularning yerlarni amaldorlar, kisman tobora mustaxkamlanib borayotggan kushni pomeshchik –yer egalari bosib olardi. Karzga botgan dexkonlar soni vaktlar utishi bilan yana kamayib ketdi. Ularning yerlarini amaldorlar, kisman tobora mustaxkamlanib borayotgan kushni pomeshchik-yer egalari bosib olardi. Karzga botgan dexkonlar sudxurlarga, ulardan olgan karzlari yuzasidan prosent tarzida juda katta pul kuyib olgan shaxar savdogarlari, yerli pomeshchiklar. Xukumat amaldorlarining uzlari sudxurlik bilan shugullanar edilar.
Van An-shi (1021-1086) dastlabki vaktilarda viloyat amaldorlaridan biri edi. U axolining kashshokligini, amaldorlarning jabr-zulmini va sudxurlarning xukmronligini kursatadigan eng mudxish faktlarni viloyatdalik maxalida yaxshi bilib olgan edi. Imperator birinchi ministiri darjasiga kutarilib olgach, Van An-shi 1069-1074 yillarda moliyaviy-iktisodiy va sosial xarakterdagi bir kancha tadbirlarni amalga oshirdi. Avvalo, u yerlarni kaytadan ruyxatga oldirdi va imperator xizmatidagi zodagonlarning yeriga solik soldi, bu xizmatchi zodagonlar bu vaktda yer soligi tulamay kuygan edilar desa buladi. Sungra Van An-shi dexkonlarni davlat foydasiga barshchina utashdan ozod kildi, barshchina urniga pul bilan tulanadigan solik joriy kildi. Yer soligini xam dexkonlar kisman maxsulot va kisman pul bilan tulaydigan buldi. Ocharchilikning oldini olish uchun Van An-shi davlatga karashli galla omborlari tashkil kildi, ocharchilik yillarida axoliga ana shu omborlardan galla berilardi. Sudxurlikni tugatish maksadida Van An-shi davlat banki tashkil kildi, bu bankdan dexkonlar kam foiz tulash sharti bilan karz oladigan buldi. U, kisman solik fondidan foydalanish, kisman esa davlatning savdogarlar kulidagi maxsulotni sotib olish yuli bilan davlat savdosini tashkil kilishga xarakat kilganligi xam shoyon dikkatdir.
XII asrda xam Sun imperiyasining axvoli yaxshilanmadi. Shimoldagi xalklarning xujum kilish xavfi tugilishi munosabati bilan 1126 yilda imperator poytaxti janubga, Xanchjouga kuchirdi. 1127 yildan boshlab Sun dinastiyasi kul ostida manyajur-tungus kabilalaridan biri bulgan chjurchjenlar tuzgan va Szin deb atalgan yangi bir katta davlat sostaviga kirdi, bu davlat ilgarigi kidanlar davlatini uziga singdirib olgan edi. Imperiyaning imperator kuli ostida kolgan janubiy kismida esa uzluksiz galayonlar bulib turdi. 1127-1132 yillar mobaynida 93 ta ommaviy kuzgolon bulganligi rasmiy yilnomalarda kayd kilingan. Janubiy Xitoyning fakat uzidan iborat bulib kiskarib kolgan Sun imperiyasi (ushanda xam xamma viloyatlar uning sostaviga kirmas edi) 1279 yilgacha, ya’ni Chingizxonning nevarasi Xubilay bosib olguncha yashab keldi.
VI-XI asrlardagi Xitoy madaniyati juda yuksak bir madaniyat edi. Xitoyning ishlab chikaruvchi kuchlari yuksak tarkakkiy kilgan edi. Xitoyda sugoriladigan dexkonchilik, kisman poliz dexkonchiligi bor edi. Xitoylarda ilm-fan yuksak rivoj topdi. Xitoylarda eng kadim zamonlardayok yozuv (iyeroglif yozuv) bor edi. Yozuv kogozini birinchi bulib ular chikardi, ularning dastlabki kitob bosish usuli, albatta, juda sodda edi. Ular kitob buladigan tekstni yogoch taxtalarga uyib, undan kogozga bosib tushirishar edi. Xitoyda VIII asrning boshlarida «Poytaxt axboroti» nomli rasmiy xukumat gazetasi vujudga keldi, bu gazeta XX asrning boshlarigacha chikib keldi.
Xitoylar matematika, astronomiya, geografiya, tarixni urganardi. Rasman xar bir kimsa imtixon berishi mumkin bulsada, lekin xakikatda amaldorlik lavozimini, kupincha xech narsani bilmasligiga karamay, xukmron sinf vakillarigina olar edi. Xitoyda xar xil xalklar bulganligi, shuningdek, Osiyodagi boshka mamlakatlar bilan savdo alokalari kilib turganligi uchun Xitoyda urta asrlardayok filologiya: lugat tuzish, grammatika va sintaksis formalarini takkoslab urganish va shu kabilar tarakkiy etgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
