O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

«Mazmo’ndor» nazariyalarda
ma’lum bir soxaga oid faktlar sistemaga solinadi, 
umumlashtiriladi va to’shuntiriladi. Ular asosan tajriba natijalari, empirik materiallarga 
tayanadi, ularni taxlil kiladi, tartibga soladi va umumlashtiradi. Ana shuning uchun xam 
ularni «tajribaga tayano’vchi nazariyalar», deb atashadi. «Mazmo’ndor» deb atalishiga 
sabab, ularni matematika va mantikdagi formallashgan nazariyalardan fark kilishdir. 
Mazmo’ndor nazariyalarni sof empirik nazariyalar deb Bulmaydi. Ular faqat empirik 
materiallargagina emas, balki nazariy qonunlarga xam tayanadi. Masalan, mazmo’ndor 
deb xisoblanadigan Ch. Darvinning evolyo’tsiya nazariyasi, I.P. Pavlovning oliy asab 
faoliyatining shartli reflektorlik nazariyasi va shu kabilar cho’ko’r nazariy goyalarga 
so’yanadi, ular yordamida to’plangan materiallarni ratsional usul bilan anglaydi, qayta 
ishlaydi va to’shuntiradi. 
Gipotetik-dedo’ktiv nazariyalar tabiyotshunoslikda o’chraydi. O’ turli xil 
mantikiy ko’chga ega gipotezalar sistemasidan iborat Bulib, o’nda mantikan 

---

165 
ko’chlilaridan mantikan ko’chsizroklari dedo’ktsiya kilinadi. Gipotetik-dedo’ktiv 
sistemani gipotezalar zanjiri (iyerarxiyasi) tarzida olib karash mumkin. Bunda 
empirik asosdan o’zoklashgan sari gipotezaning ko’chi ortib boradi. 
Gipotetik-dedo’ktiv 
nazariyalarning o’ziga xos jixatlaridan biri o’ndagi 
gipotezalarning darajalari Buyicha kat’iy izchil joylashishidir. Gipotezaning darajasi 
kanchalik yuqori Bo’lsa, xulosalarni mantikiy yo’l bilan keltirib chiqarishda uning 
ishtiroki shunchalik ko’p Bo’ladi. 
Nazariyaning gipotetik-dedo’ktiv modeli empirik materiallarni ishlashda ko’p 
ko’layliklarga ega Bulishi bilan bir katorda ayrim kamchiliklardan xam xoli emas. 
Xususan, boshlangich gipotezalar kanday tanlab olinishi kerak, degan savolga xaligacha 
anik, kat’iy xoldagi javob yo’k.