Tahrirlash atamasining tarixi

Homo ekonomikus yoki iqtisodiy odam atamasi odamlarni doimiy ravishda oqilona va tor doirada o'z manfaatlarini ko'zlaydigan va o'zlarining sub'ektiv ravishda belgilangan maqsadlarini optimal tarzda amalga oshiradigan agentlar sifatida tasvirlashdir. Bu baʼzi iqtisodiy nazariyalarda va pedagogikada qoʻllaniladigan homo sapiens haqidagi soʻz oʻyinidir.[1]

O'yin nazariyasida Homo ekonomikus ko'pincha mukammal ratsionallik farazi orqali modellashtiriladi. Bu agentlar har doim iste'molchi sifatida foydalilikni va ishlab chiqaruvchi sifatida foydani ko'paytiradigan tarzda harakat qiladilar, deb taxmin qiladi[2] va shu maqsadda o'zboshimchalik bilan murakkab ajratmalarni amalga oshirishga qodir. Ular har doim barcha mumkin bo'lgan natijalar haqida o'ylash va eng yaxshi natijaga olib keladigan harakat yo'nalishini tanlash imkoniyatiga ega bo'ladilar.

Homo ekonomikusda nazarda tutilgan ratsionallik qanday afzalliklarga ruxsat berilishini cheklamaydi. Homo ekonomikus modelining sodda ilovalarigina agentlar o'zlarining uzoq muddatli jismoniy va ruhiy salomatligi uchun nima yaxshi ekanini bilishini taxmin qiladi. Misol uchun, agentning foydalilik funktsiyasi boshqa agentlarning (masalan, eri yoki bolalari) idrok etilgan foydaliligi bilan bog'lanishi mumkin, bu esa Homo ekonomikusni inson hamkorligini ta'kidlaydigan Homo reciprocans kabi boshqa modellar bilan moslashtiradi.

Inson xulq-atvori nazariyasi sifatida u kognitiv tarafkashliklarni va boshqa mantiqsizliklarni tekshiradigan xulq-atvor iqtisodiyoti tushunchalariga va kognitiv va vaqt cheklovlari kabi amaliy elementlar agentlarning ratsionalligini cheklaydi, deb taxmin qiladigan cheklangan ratsionallikka qarama-qarshidir.

Tahrirlash atamasining tarixi

“Iqtisodiy odam” atamasi birinchi marta XIX asr oxirida Jon Styuart Millning siyosiy iqtisodga oid ishini tanqid qilganlar tomonidan qo‘llanilgan.[3] Quyida tanqidchilar murojaat qilgan Millning ishidan parcha keltirilgan:


[Siyosiy iqtisod] insonning butun tabiatini ijtimoiy davlat tomonidan o'zgartirilgan deb hisoblamaydi va insonning jamiyatdagi butun xulq-atvorini ko'rib chiqmaydi. U faqat boylikka ega bo'lishni xohlaydigan va bu maqsadga erishish uchun vositalarning qiyosiy samaradorligini baholashga qodir bo'lgan mavjudot sifatida u bilan bog'liq.[4]