O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi

YAkun qildim: ko‘z yoshlariga  

Ikki bois bor ekan asli. (U.) 

Ba‘zan o‘y, xayol, ichki tuyg‘u ham anglashiladi: 

Qiz o‘ylaydi:  shunday oydinda  

Ne sababdan yotishim darkorx (U.) 

3)bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap  tarkibidagi  keyingi  gap  oldingi  gapning 

xulosasini,  natijasini  anglatadi.  Bunday  gaplar  grammatik  jihatdan  natijada,  oqibatda, 

toki, hatto kabi nisbiy  so‘zlar bilan boglangan  qo‘shma gaplarga o‘xshaydi: 

U ketmon uradi: yuzi, ko‘ziga, 

SHohi ko‘ylagiga sachrar suyuq loy. (U.) 

Kun bo‘ladi; marmar va zilol,  

Ko‘rinadi poyoni yo‘q ko‘k. (H. O.) 

4)bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap  tarkibidagi  keyingi  gap  oldingi  gapning  sababini 

anglatadi.  Bunday  gaplar  grammatik  jihatdan  chunki,  negaki,  sababki  kabi 

bog‘lovchilar va nisbiy so‘zlar vositasida bog‘langan qo‘shma gaplarga o‘xshaydi: 

Bahodir deb atagil meni:  

Hijroningga berdim-ku bardosh. (U.) 

2.Umumlashtiruvchi  so‘z  uyushiq  bo‘laklardan  oldin  kelganda,  undan  so‘ng 

ikki  nuqta  qo‘yiladi:  bunda  ikki  nuqta  sanaluvchi  bo‘laklarga  diqqatni  jalb  qilish,  ta‘-

kidlash  vazifasini  bajaradi.  Ikki  nuqta  qo‘yilgan  joyda  pauza  uyushiq  bo‘laklar 

orasidagiga  nisbatan  cho‘ziqroq  bo‘ladi.  Bunda  umumlashtiruvchi  so‘z  ta‘kidlash 

intonatsiyasi  bilan  aytiladi:  Qo‘zg‘aldi  butun  xalq:  ulug‘  rus, ukrain, o‘zbek, yaxudiy. 

(G‘. G‘.) 

Ba‘zan  umumlashtiruvchi  so‘z  qo‘llanmaydi.  Bunda  yozuvchi  sanaluvchi 

bo‘laklarni  alohida  ta‘kidlash,  unga  diqqatni  jalb  qilish,  nutqning  ta‘sirchanligini 

oshirish  uchun  uyushiq  bo‘laklardan  oldin  ikki  nuqta  qo‘yadi.  Ikki  nuqtani  bunday 

qo‘llash  uslubiy  jihatlar  bilan  ham  bog‘liq:  Bittayu  bitta  o‘g‘lim  bor:  yuvosh, 

mo‘min-qobil, odobli bola, uni hamisha so‘kkaning-so‘kkan, tiling  kesilgur!  (O.) 

3.Muallif  gapi  bilan  boshqarilgan  sitata  muallif  gapidan  so‘ng  berilsa,  undan 

oldin ikki nuqta qo‘yiladi. Sitata har vaqt qo‘shtirnoqqa olingan bo‘ladi: SHiypondagi 

shiorlar  ko‘zimizga  yalt  etib  ko‘rindi:  «Mirzacho‘lni  gullab-yashnab  turgan  vodiyga 

aylantiramiz!»  (Gazetadan) 

4.Muallif  gapidan  keyin  keladigan  ko‘chirma  nutqni  ta‘kidlash  uchun  muallif 

gapidan  so‘ng  ikki  nuqta  qo‘yiladi:  Keyin,  qovog‘i  soliq,  erdan  ko‘zini  uzmay   

deydi:—«Domlam  badjahl, uradi... (O.) 

5.Quyidagi  so‘zlardan so‘ng ikki nuqta qo‘yiladi: 

a)masalan,  misol,  chunonchi. Bunda bu so‘zlar o‘zidan keyingi gapning oldingi 

gap  bilan  munosabatda  ekanligini,  uning  oldingi  gapni  isbotlovchi      (to‘ldiruvchi) 

qism ekanligini  ko‘rsatadi. 

---

 

- 82 - 

Agar  bu  so‘zlar  yuqoridagidan  boshqa  vazifada  qo‘llansa,  ulardan  so‘ng  ikki 

nuqta  qo‘yilmaydi:  Sport  ishlarida,  masalan,  futbolda,  chaqqonlik  muhim  ahamiyatga 

ega.  Bu  misolda  masalan  so‘zi  kirish  so‘z  (to‘g‘rirog‘i:!  «aniqlovchi»  so‘z)  sifatida 

qo‘llangan, shuning  uchun ikki  tomondan vergul  bilan  ajratilgan. 

b)qaror,  reja,  mavzu,  maqsad,  sabab,  sababi  so‘zlari  yakka  holda  yoki 

ta‘kidlaщ  ma‘nosida  qo‘llanganda,  ulardan  so‘ng  ikki  nuqta  qo‘yiladi.  Bunda 

yuqoridagi  so‘zlardan keyingi  gaplar (qismlar)  ularning  ma‘nosini izohlaydi: 

R e j a: 

1.Kirish. 

2.Asosiy qism. 

3.Xulosa. 

6.Ikki  nuqta  raqamlar  orasida  qo‘llanganda  quyidagi  ma‘nolarni  bildiradi:  a) 

nisbatlash  ma‘nosini:  «Bunyodkor»  —  «Paxtakor»  o‘yini  2  :  0  hisobida  tugadi. 

Bunday  vaqtda  ikki  nuqta  -u  (-yu)  yuklamalari  yoki  va  bog‘lovchisi  o‘rnida 

qo‘llangan  bo‘ladi.  Qiyoslang:  Uyin  ikkiyu  nol  hisobida  tu  gadi;  b)  bo‘lish  yoki 

bo‘linish  ma‘nosini:  6  :  2  (olti  bo‘luv  ikki  yoki  oltini  ikkiga  bo‘lish).  Bunday 

qo‘llash, asosan, matematik matnlarda  uchraydi. 

7.Ba‘zan ikki  nuqta nutqni  ixchamlash,  uslubiy  ravonlik  uchun ishlatiladi.  Bu holat 

matbuotda ko‘proq uchraydi: MDX:  Do‘stligimiz  abadiy! Toshkent — Ukraina: 

ulkan  marralar  sari. (Gazetadan)