O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi

19-mavzu. Qo’shtirnoq va uning qo’llanish o’rinlari. 

 

Tayanch  tushunchalar:  Qo‘shtirnoq,  chegaralovchi  tinish  belgi,  ko‘chirma 

gap,  sitata,  ko‘chma  ma‘noli  gaplar,  badiiy  asar,  gazeta,  jurnal,  muassasa,  tashkilot, 

korxona, jamiyatlar,  orden, medal, ichki monolog.  

 

Reja:  

1. Qo‘shtirnoqning paydo bo‘lishi. 

2. Ko‘chirma gapli qo‘shma gaplarda qo‘shtirnoqning qo‘llanilishi. 

3. Sitata va ba‘zi so‘zlarning qo‘shtirnoqqa olinishi. 

4. qolgan hollarda qo‘shtirnoqning ishlatilishi. 

 

 

Qo‘shtirnoq  —  ikki  elementli  tinish  belgisidir.  Uning  birinchi  elementi 

«ochiluvchi  qo‘shtirnoq»,  ikkinchi  elementi  «yopiluvchi  qo‘shtirnoq»  deb  yuritiladi. 

Buning  grafik  shakli  „  "  dan  iborat  bo‘lib,  nashriyot  ishlarida  burchak  («  ») shaklida 

ham  qo‘llanadi;  ilmiy  uslubda  tirnoq  shaklida  ('  ')  ishlatiladi. Qo‘shtirnoqning bu uch 

xil  shaklining  har biri  o‘z qo‘llanish o‘rni va funqsiyasiga  egadir. 

Qo‘shtirnoq  o‘zbek  tiliga  rus  tilidan  kirgan.  U  rus  tili  grammatikasiga  esa 

tilshunos  A.A.Barsov  tomonidan  kiritilgan.  Qo‘shtirnoqni  prof.  A.A.Barsov 

«kiritish»  belgisi  deb atagan. 

Qo‘shtirnoqning  o‘zbek  yozuvida  tinish  belgisi  sifatida  qo‘llanishy  XIX 

asrning  80-yillariga  to‘g‘ri  keladi.  U  «Turkiston  viloyatining  gazeti»da  1886  yildan 

boshlab ishlatilgan. 

Qo‘shtirnoq,  asosan,  sintaktik-uslubiy  vazifani  bajaradi.  Qo‘shtirnoq  keyingi 

vaqtlarda,  hatto  sarlavhalarda  ham  qo‘llana  boshladi.  Bu  holat  ko‘proq  gazetalarda 

---

 

- 77 - 

uchraydi.  Bu  qo‘shtirnoqning  qo‘llanish  doirasi,  vazifasi  kengayganligidan  dalolat 

beradi. 

Qo‘shtirnoq  —  chegaralovchi  tinish  belgisi.  U  yozma  matndagi  muayyan 

qismlarni  ajratib  ko‘rsatish  uchun  ishlatiladi.  Masalan,  o‘zganing  gapini  (ko‘chirma 

gapni)  muallif  gapidan  ayirib,  uning  boshlanish  va  tugallanish  chegarasini  va  qanday 

shaklda ekanligiii  ko‘rsatadi.  

Qo‘shtirnoq  murakkab  funksiyali  tinish  belgilari  jumlasidandir.  U,  muayyan 

qismni  chegaralab  ko‘rsatish  bilan  birga,  uning  muayyan  matnga  (qo‘shtirnoqqa 

olingan  qism  kiritilgan  umumiy  matnga)  sintaktik  va  intonasion  jihatdan  ma‘lum 

darajada  bog‘lanishini,  unga  muvofiqlashuvini  ham  ko‘rsatadi.  Bu  jihatdap 

qo‘shtirnoq  chegaralovchi  tinish  belgisi  hisoblangan  qavsdan  farqlanadi:  qavsga 

o‘ralgan  qismnipg  umumiy  matn  bilan  bog‘lanishi  va  unga  muvofiqlashuvi  shart 

emas. 

Qo‘shtirnoq  ma‘lum  qismning  o‘zgaligi,  muayyan  nutqqa  yotligi  (chetdan 

kiritilganligini),  uning  odatdagi  ma‘noda  qo‘llanmaganligi  va  boshqalarni  ifodalash 

uchun  ishlatiladi.  Qo‘shtirnoq  yozma  nutqning  sintaktik-uslubiy  strukturasi  va 

mantiqiy  ravonligini  ta‘minlashda  katta  ahamiyatga  egadir.  Qiyoslang:  1.  Pokiston 

prezidenti:  «Biz  ko‘pgina  ajoyib  narsalarni  ko‘rdik».  (Gazetadan)  2.  «Razil  urushga 

chek  qo‘yilsin!»  (Gazetadan)  Bu  ikki  misol  gazetada  sarlavha  sifatida  berilgan. 

Bularda  qo‘shtirnoq  mazkur  gaplarning  odatdagidan  boshqacha  harakterga  ega 

ekanligini  ko‘rsatib  turibdi.  Ikkinchi  misolda  muallif  gapi  qo‘llanmagan  bo‘lishiga 

qaramay, qo‘shtirnoq uning o‘zga nutq ekanligiii  aniq ko‘rsatyapti. 

Qo‘shtirnoq  takroriy,  oddiy  va  murakkab  holatda  qo‘sha  qo‘llana  oladi.  U, 

takroriy  qo‘sha  qo‘llanganda,  ochiluvchi  yoki  yopiluvchi  qo‘shtirnoqlar  ketma-ket 

qo‘llanadi. Bunda ulardan  birining  shaklini  o‘zgartib ishlatiladi. 

Qo‘shtirnoq quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi: 

 

1.Ko‘chirma  (o‘zga)  nutq qo‘shtirnoqqa olinadi. Ko‘chirma (o‘zga) nutq so‘z, 

so‘z  birikmasi,  ibora  va  gap  formalarida  bo‘lishi  mumkin.  «Qaydan  kelyapsizx 

Bozordanmix  Do‘ppilarnang  narxi  qandayx  YAxshi  foyda  qildingizmix»—  deb, 

zerikmasdan  igi-jigini  surishtiradi.  (O.)  

Ko‘chirma  nutq,  uslub  talabiga  ko‘ra,  muallif  gapi  bilan  turlicha  o‘rinlashuvi 

mumkin.  Muallif  gapi ko‘chirma nutqning  oldida, ketida va o‘rtasida keladi: 

1)  muallif  gapi  ko‘chirma  gapdan  oldin  kelganda,  muallif  gapidan  keyin  ikki 

nuqta  qo‘yiladi,  so‘ng  qo‘shtirnoq  ochilib,  ko‘chirma  nutq  bosh  harf  bilan 

boshlanadi: