O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi

18-mavzu. Tire va uning qo’llanish o’rinlari. 

 

Tayanch  tushunchalar:  Tire,  murakkab  vazifa,  ajratilgan  bo‘lak,  yakka  tire, 

qo‘sh  tire,  kiritma  konstruksiyalar,  ot  kesim,  ega,  sintaktik  butunlik,  qo‘shma  gap, 

ta‘kid  munosabati,  zidlik  munosabati,  shart  munosabati,  sabab  munosabati,  payt 

munosabati, o‘xshatish munosabati, tushib qolgan bo‘lak, dialog, ko‘chirma gap. 

Reja:  

1.Tirening paydo bo‘lishi. 

2.Ajratilgan bo‘laklar va kiritma konstruksiyalarni chegaralashda  

   tirening roli. 

3.Ot kesim va ega o‘rtasida tirening qo‘llanilishi. 

4.Qo‘shma gap tarkibida tirening ishlatilishi. 

 

Hozirgi  o‘zbek  tilida  tire  eng  ko‘p  qo‘llanadigan  tinish  belgilaridan 

hisoblanadi. 

Tire  rus  yozuvida  biriychi  marta  N.M.Karamzin  (XVIII  asr)  tomonidan 

qo‘llangan.  XIX  asrning  70-yillariga  kelib  u  o‘zbek  yozuvida  qo‘llana  boshladi.  Tire 

«Turkiston viloyatiiing  gazeti»da  1876 yildan  boshlab ishlatilgan. 

Tirening  qo‘llanishidagi  barcha  xususiyatlari  logik-grammatik,  uslubiy, 

qorishiq va differensiasiya  prinsiplariga  ko‘ra belgilanadi. 

Tire  —  aralash  holda  qo‘llanuvchi  tinish  belgilaridan  biri.  U  gap  qismlari  va 

gap bo‘laklari  orasidagi grammatik  munosabatlarni  ko‘rsatish uchun ishlatiladi. 

Tire  yakka  va  takror  qo‘llana  oladi:  yakka  holda  qo‘llanganda  gap  bo‘laklarini 

ajratish,  takror  holda  (qo‘sh  tire  holatida)  ishlatilganda  esa    ma‘lum    bo‘laklarni 

chegaralash, 

chegaralangan 

bo‘lakning 

ma‘nosini 

ta‘kidlash, 

bo‘rttirish, 

emotsionallikni  oshirish kabi vazifalarni  bajaradi. 

Tire  -  murakkab  vazifali  tinish  belgisi.  Uning  -  yozma  nutq  jarayonida 

o‘taydigan  vazifasi  (ma‘no  va  vazifalari)  turli  xildir.  Tirening  ayrim  vazifalari  vergul 

va  qavsning  vazifalariga  (ajratilgan  bo‘laklar,  kirish  va  kiritma  konstruksiyalarda 

qo‘llanishi)  o‘xshab  ketadi.  Bu  uning  omografik  xususiyatga  ega  ekanligini 

ko‘rsatadi.  Lekin  tire  vositasida  ajratilgan  bo‘lakda  chegaralanish,  ma‘noni 

ta‘kidlash,  emotsionallik,  ajratilgan  bo‘lakning  nisbiy  mustaqilligini  oshirish  kuchli 

bo‘ladi. 

Hozirgi  o‘zbek  tilida  tire  sodda  va  qo‘shma  gap  tarkibida  qo‘llanadi.  Tire 

yozma  nutq  jarayonida  quyidagi  vazifalarni  bajaradi:  1)  gap  bo‘laklarini  ajratadi;  2) 

---

 

- 73 - 

gap  bo‘laklarini  chegaralaydi;  3)  gaplarning  birini  ikkinchisidan  ajratadi;  4)  kiritma 

konstruksiyalarni  ajratadi  va  chegaralaydi;  5)  turli  maqsadlarni  —  emotsionallikni 

ifodalaydi;  6) tushirib  qoldirilgan  ayrim  bo‘laklar o‘rnini  qoplaydi. 

Tire  sodda  gap  tarkibida  qo‘llanganda,  asosan,  gap  bo‘laklari  orasidagi  turli 

munosabatlarni  bildiradi. 

Tire sodda gapda quyidagi funkniyalarda  qo‘llanadi: 

1.Ajratilgan 

bo‘laklarni 

ajratish, 

chegaralash, 

ulardagi 

emotsionallikni 

bo‘rttirib 

ko‘rsatish  uchun.  Bunda  ajratilgan  izohlovchilar,  aniqlovchilar, 

to‘ldiruvchilar  va  hollar  ajratiladi.  Tire  bilan  ajratilgan  bo‘laklar  sodda  va  yoyiq 

holatda bo‘lishi mumkin.   

Ajratilgan  ikinchi  darajali  bo‘laklarda  tire  mazkur  bo‘lakning  oldidan  yoki 

ajratilgan  bo‘lakning  ikki  tomonidan qo‘yiladi. 

a)  Ajratilgan  izohlovchilarning  yakka  tire  bilan  ajratilishi  nisbatan  ko‘p 

uchraydi.  Bu  uning  o‘z  izohlanmishi  bilan  uzviy  bog‘lanishi  va  teng  aloqada  ekanligi 

bilan  bog‘liqdir: