O‘zbekisтon respublikasi

Yashindan himoyalanish uslublari, vositalari va tadbirlari

Yashinning xavflilik darajasi yashin sodir bo‘lgan vaqtda ajralib chiqadigan katta miqdordagi issiqlik, yuqori darajadagi shovqin, yashin toki urishi, yong‘in chiqishi va boshqa turli mexanik shikastlanish va jarohatlanishlar keltirib chiqarishi mumkinligi bilan tavsiflanadi.

Binolarni va undagi odamlarni yashin xavfidan himoya qilish yo‘riqnomasiga binoan, imoratlarni yashindan saqlash qurilmalari asosan uch turga
bo‘linadi: yakka metall sterjenli, antenasimon va to‘rsimon. Bularning ichida eng ko‘p tarqalgani yakka metall sterjenli yashin qaytargichdir. Keyingi paytlarda “faol yashin qaytargichlar” nomini olgan qurilmalar ham qo‘llanilmoqda.
Yuqorida keltirilgan uch turdagi yashin qaytargichlarning hammasi asosan uchta qismdan tashkil topgan bo‘ladi: yashin qabul qilgichdan, tok o‘tkazgichdan va yerga ulash moslamasidan (4.53 – rasm).

42. 
    – rasm. Binoni yashin qaytargich bilan himoyalash: 1-yashin qabul qilgich, 2 - tok o‘tkazgich, 3 - yerga ulash moslamasi; himoyalanadigan bino.
    

Uchta turdagi yashin qaytargich qurilmalarining ishlash mohiyati bir xil. Ular obyektga yaqinlashib kelayotgan bulutlardagi statik elektr zaryadlarni yerga o‘tkazib yuborishni, ya’ni bulut va yer o‘rtasidagi potensiallar ayirmasini nolga tenglashtirish vazifasini bajaradilar.

Yashindan qaytargich qurilmalari konstruktiv tuzilishi va turiga qarab, yashin qabul qilgichga nisbatan har-xil o‘lchamga ega bo‘lgan ikkita konussimon himoya zonasini tashkil qiladi. Konus asosining radiusi yashin qaytargich balandligidan deyarli 1,5 baravar kattadir.
Yashin qaytargich balandligi va himoya konuslari o‘lchamlari o‘rtasida ma’lum bir bog‘lanishlar mavjud [34, 35]. Bu bog‘lanishlarni grafik shaklida ko‘rsatish mumkin (4.54 – rasm). Yuzada gorizontal chiziq o‘tkazamiz va unga perpedikulyar ravishda yana bitta chiziq tortamiz. Yashin qaytargich qurilmasining balandligini (h) perpendikular chiziqda ma’lum bir masshtabda belgilab olamiz.

42. 
    – rasm. Yashin qaytargich balandligi va himoya konuslari (belgilanish matnda).
    

Ikkita chiziqning kesishish nuqtasidan (O) gorizontal yo‘nalishda ikki tomonga ham 1,5h ga teng asos radiuslarini ( r ) belgilab olamiz, va nuqtalarni D bilan belgilaymiz. OH chizig‘ida, asosdan 0,8h balandlikda, B nuqtasini belgilaymiz. Radiuslar chizig‘ida, markazdan ikki tomonda ham, G nuqtalarni belgilaymiz, bu nuqtalar radiuslar chizig‘ini teng ikkiga bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin.

Olingan nuqtalar bo‘yicha ikkilangan konus kesimlarini, ya’ni himoya
zonalarini qurish mumkin. Buning uchun H nuqtani G nuqtalar bilan, B nuqtani esa D nuqtalar bilan tutashtiramiz. Buning natijasida ikkilangan uchburchakka ega bo‘lamiz. Bu uchburchaklar OH o‘qi atrofida aylanganda h balandlikka ega bo‘lgan yashin qaytargich qurilmasining himoya zonalarini hosil qiladi. Himoya zonasi ikki turga bo‘linadi: ichki uchburchak aylanishidan hosil bo‘ladigan, himoyalash ishonchliligi 99,5 % bo‘lgan “A” zona; tashqi uchburchak aylanishidan hosil bo‘ladigan, himoyalash ishonchliligi 96 % bo‘lgan “B” zona.
Himoyalash obyekti balandligiga ( h_x ) teng balandlikdagi gorizontal kesim yuzasi radiusi ( r_x ) himoya radiusi deb ataladi.
Yakka metall sterjenli yashin qaytargich qurilmasining himoya hududlarining o‘lchamlari quyidagi ifodalardan aniqlanadi:

1. 
   yakka metall sterjenli yashin qaytargich qurilmasi balandligi 60 m kam
   

bo‘lsa himoya radiusi r_x
quyidagi ifodalardan topiladi:

1. 
   agarda
   

2. 
   agarda
   

0  h_x  (2 / 3)h
(2 / 3)h  h_x  h
bo‘lsa, bo‘lsa,
r_x  1,5(h 1,25h_x ) , (4.38)
r_x  0,75(h  h_x ) . (4.39)

Yakka metall sterjenli yashin qaytargich qurilmasi balandligi 60 m baland,

lekin 100 m kam bo‘lsa himoya radiusi r_x
konus asosi radiusi 90 m deb olinadi, m:
quyidagi ifodalardan topiladi, bunda

1. 
   agarda
   

2. 
   agarda
   

60  h_x  (2 / 3)h
(2 / 3)h  h_x  100
bo‘lsa, bo‘lsa,
r_x  90[11,25(h_x / h)], (4.40)
r_x  45[1 (h_x / h)] . (4.41)