O‘zbeкiston respubliкasi

ichi 
serg„alva o„tdi 
(yarim ko‗makchi); 
To„rtburchakning 
tomon
lari 
teng bo„ladi 
(mustaqil ma‘noda) – 
Universitet 
tomon 
yo„l oldim 
(yarim ko‗makchi)), yarim bog‗lovchilar (
Sizga 
bir 
so„z aytgani 
keldim 
(mustaqil ma‘noda) – 
Botirali 
bir 
menga, 
bir 
o„tirganlarga 
qaradi 
(yarim bog‗lovchi)ni misol keltirish mumkin. 
Darajali ziddiyat 
a‘zolari kamida uchta bo‗lib, bir belgi (ziddiyat 
belgisi)ning o‗sib borishiga ko‗ra a‘zolar qator hosil qiladi. Masalan, 
tilning ko‗tarilishiga ko‗ra unli fonemalar darajalanishi quyidagicha: 
[a]
– 
[
e
] 
–
[
i
] yoki [
o
] 
– 
[
o„
] 
– 
[
u
]
. 
Bunda belgi birinchi a‘zoda kuchsiz, 
ikkinchi a‘zoda o‗rtacha va keyingi a‘zoda kuchli yoki aksincha 
bo‗lishi mumkin. Darajali ziddiyat ham barcha sath birliklarida 
uchraydi. 
Masalan, 
leksikada 
iliq-issiq-qaynoq; 
achinmоq– 
afsuslanmоq– kuyinmоq– o„kinmоq; bоbо–оta– bоla– nabira– 
chеvara–evara–duvara...
kabi. 
Ekvipolent (teng qiymatli) ziddiyat
da ikki a‘zo qarshilantirilib, 
har biri o‗ziga xos, ikkinchisiga xos bo‗lmagan belgiga ega bo‗ladi. 
Masalan, ovoz va shovqinga ko‗ra jarangli va jarangsiz undosh teng 
qiymatli (o‗ziga xos belgiga ega bo‗lgan a‘zoli) ziddiyatni hosil qiladi. 

---

46 
Muntazam (proporsional) ziddiyat
da bir ziddiyat belgisi 
juftlangan turli birliklar uchun oppozitiv ko‗rsatkich bo‗lib xizmat 
qiladi. «jins» belgisi 
ota-ona, aka-opa, singil-uka, tog„a-xola 
lug‗aviy 
zidlanishlari uchun umumiy. 
Ziddiyat a‘zolari miqdoriga ko‗ra ziddiyat ikki a‘zoli (binar) va 
ko‗p a‘zoli ziddiyatga bo‗linadi. Masalan, noto‗liq ziddiyat ikki a‘zoli, 
darajali ziddiyat esa ko‗p a‘zoli ziddiyatdir. 
Uchinchi belgisiga ko‗ra ziddiyat doimiy va mo‗tadillashgan 
ziddiyatga bo‗linadi. 
Mo‗tadillashish jarayonida munosabatga kirishayotgan birliklar 
o‗rtasidagi ziddiyat kuchsizlanadi. Masalan, 
yot-yod 
zidlanishda so‗z 
oxiridagi 
t
, 
d 
tovushlari jarangli-jarangsizlik bilan farqlanmaydi. 
d 
fonemasining nutqdagi vaziyatidan kelib chiqqan holda unda 
jarangsizlik belgisi kuchsizlanadi. Ammo bu sof nutqiy hodisa. 
Mo‗tadillashish lisoniy birlikning nutqiy voqelanishida yuz beradi. 
Leksema va morfema ham nutqiy voqelanganda, ularning lisonda 
boshqa birliklar bilan ziddiyatli munosabatini belgilaydigan xossasi, 
belgisi kuchsizlanishi mumkin. 
Yuqorida keltirilgan 
t 
va 
d 
undoshlarining jarangli-jarangsizlilik 
belgisiga ko‗ra zidlanishini yorqin namoyon qiladigan vaziyat 
d 
fonemasining so‗z boshi va so‗z o‗rtasida voqelanishi. Ziddiyatni 
voqelantiradigan pozitsiya kuchli va uni so‗ndiradigan nutqiy holat 
kuchsiz pozitsiya deyiladi.