O„zbekiston respublikasi

4. O„zbekiston moliya bozorining modeli

O‗zbekistonning moliya bozori mamlakatda jadal sur‘atlarda keng ko‗lamli va bosqichma-bosqich amalga oshiralayotgan islohatlarning mahsuli sifatida namoyon bo‗lgan reallik hisoblanib, o‗zining takomillashish va rivojlanish yo‗liga ega. Uni rivojlanishi qonuniyatlari va hususiyatlari o‗tish davriga mansub bo‗lgan O‗zbekistonning tanlagan rivojlanish mode-liga asoslangan. Hozirda har qanday o‗tish iqtisodiyotiga mansub mamlakat-lar singari O‗zbekiston uchun asosiy muammolar – ishlab chiqarishni modernizatsiyalashtirish, investitsiyalarni jalab qilish va industrial o‗sishni ta‘minlashdir¹². Bu muammolarni yechishda milliy moliya bozorining roli va funksiyalari katta ahamiyatga ega. Chunki, jahon amaliyotidan ma‘lumki, aynan moliya bozori milliy iqtisodiyotning xalqaro miqyosda raqobatbardoshligi, xavfsizligi va barqarorligini ta‘minlash uchun investitsiyalarni jalb qilish, real sektorni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda va umuman iqtisodiyotda o‗sishni rag‗batlantirish maqsadida moliyaviy resurslarni jalb qilishning samarali mexanizmidir.
¹²―Ишлаб чиқаришни модернизациялаштириш, техник ва технологик қайта жиҳозлаштиришни рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, 2007 йил 14 март, №УП-114; ―Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чора- тадбирлари тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикаси Президенти Қарори, 2006 йил 27 сентябр, №ПП- 475.
Aytish joizki, moliya bozorining ochiqligi, jalbdorligigi, barqarorligi, umuman yuqori darajada tashkillashganligi va rivojlanganligi milliy iqtisodiyotning xalqaro miqyosda raqobatbardoshiligi va samaradorliligini ifodalaydi. Barcha mamlakatlarning shunday hossalarga ega bo‗lgan moliya bozorlari investitsiyalar maqsadida moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash va savdo faolligini ta‘minlash imkoniyatiga ega bo‗lish uchun o‗zaro raqobatlashadilar. Bunday raqobatda O‗zbekiston moliya bozorining hozircha kichik bo‗lsada ham o‗ziga xos o‗rni bor bo‗lib, bosqichma-bosqich jahon moliya bozorlarini erishgan hossalari darajasi tomon takomillashib va rivojlanib bormoqda. Tabiiyki, ko‗pchilik rivojlanayotgan (o‗tish iqtisodiyotiga mansub) mamlakatlarning moliya bozorlari ham O‗zbekiston singari investitsiyalar maqsadida moliya resurslari uchun kuchli raqobat sharoitlarini boshidan kechirmoqda.
O‗zbekistonda moliya bozori modeli aralash (gibrid, qo‗shma) modelga mansub bo‗lib, o‗zida anglo-sakson, kontinental va Yapon modellari elementlarini ma‘lum darajada mujassamlashtirgan (3.3 paranrafga qaralsin). Uning hususiyati shundaki, unda hozircha na banklarning, na moliya institutlarining (investitsiya institutlari, sug‗urta tashkilotlari, fondlar), na institutsional investorlarning, na mayda chakana investorlarning alohida ustunligi kuzatilmaydi. Alohida segmentlarga (pul, valyutalar, korporativ va davlat qimmatli qog‗ozlari, sug‗urta instrumentlari, kredit va banklarning boshqa instrumentlari bozorlariga) ega bo‗lib, ular hozirda bir-biri bilan to‗liq bog‗liq emas va har biri turli vakolatli davlat organlar tomonidan alohida tartiblashtiriladi (muvofiqlashtiriladi va nazorat qilinadi). Bunday organlarga Makaziy bank, Moliya vazirligi, Davlat mulkini boshqarish Qo‗mitasi huzuridagi qimmatli qog‗ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi kiradi. Moliya bozorida antimonopol siyosatni ko‗rsatib o‗tilgan organlar bilan birgalikda monopoliyadan chiqarish, raqobatni rivojlantirish va tadbirkorlikni qo‗llab-quvvatlash Davlat Qo‗mitasi amalga oshiradi.
Hozirda O‗zbekiston moliya bozorining infratuzilmasi ma‘lum darajada shakllanganligi va unda turli moliyaviy instrumentlar mavjudligi, iqtisodiyotda muhim, lekin muammoli ahamiyatga ega ekanligi bilan ajratib turadi. Uning
muammosi shundan iboratki, hozircha O‗zbekiston uchun yuqorida keltirilgan muammolarni hal qilishda faolligi kam sezilmoqda. Bunga sabab, uning rivojlanishi hozircha 3.1 paragrafda keltirilgan indikatorlar mezonining ijobiy miqdoriy ko‗rsatkichlariga to‗liq erishmaganida. Chunki moliya bozori qatnashchilarining faolligi sust, muomaladagi moliyaviy instrumentlarining turi kam, riskliligi va volatillik darajasi baland, kapitalizatsiyasi va likvidliligi past, hajmi kam, oboroti sekin, tartiblashtirish mexanizmi takomil emas va h.k. Bular-ning barchasi vaqtinchalik holat bo‗lib, kelajakda boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarning moliya bozorlari singari raqobatbardoshlik darajasiga erishishi muqarrar.
Hozirda (2007-yilning boshi holatiga ko‗ra) moliya bozorining operatsion tuzilmasida uch yuzdan ziyod investitsiya institutlari, beshta birja (Respublika Valyuta Birjasi, ―Toshkent‖ Respublika Fond Birjasi, Respublika tovar-hom ashyo Birjasi, Respublika ko‗chmas mulk Birjasi, Agrosanoat Birjasi), ikkita birjadan tashqari elektron savdo tizimi (Banklararo savdo tizimi, ―Elsis-savdo‖ elektron savdo tizimi), ikki mingdan ortiq aksiyadorlik jamiyati, 28 tijorat banki (ulardan 12-tasi aralash mulkchilik shakligaga asoslangan banklar, 10-tasi xususiy bank, 5-tasi xorijiy kapital ishtirokidagi bank, 3-tasi davlat banki), 25-dan ziyod kredit ittifoqlari, 25-dan ziyod sug‗urta tashkilotlari, budjetdan tashqari fondlar (bandlik, pensiya, yo‗l, fermerlar fondari va h.k.), 1,1 milliondan ziyod aksiyador bo‗lgan ichki va xorijiy investorlar (ulardan 1,0 jismoniy shaxslar), budjetdan tashqari fondlar, banklar, kredit ittifoqlari va sug‗urta tashkilotlarining ko‗p millionli mijozlari faoliyat ko‗rsatmoqda. Bunda aksiyadorlik jamiyatlarining jami ustav fondi tahminan 3,0 trln. so‗mni tashkil etib, unga mos ravishda taxminan 3,0 mlrd. donaga yaqin aksiyalar chiqarilgan.
Aksiyadorlik jamiyatlarida, ko‗pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda singari, aksiyalarning katta paketlari egalari tashkil etgan, natijada anglo-sakson modelidan, ya‘ni “Shareholder capitalism” (aksiyadorlar kapitalizmi), farqli ―stakeholder capitalism” (―kontrol paket egalari‖ kapitalizmi) holati yuzaga kelgan. Ularda korporativ boshqaruv mexanizmi germancha (ikki pog‗onali, insayderlar) modelga asoslangan.Kompaniyalar va banklarda emission, foizli daromadlar va investitsion siyosatlarida nomutanosibliklarni kuzatish mumkin. Banklar, kompaniyalar va
sug‗urta tashkilotlarining moliyaviy holati qoniqarli va barqaror emas, risklilik darajasi yuqori.
Qimmatli qog‗ozlar bozorida hozircha muddatli instrumentlar (derivativlar), munitsipal, ipoteka va boshqa turdagi tijorat qog‗ozlari (jumladan veksellar) segmentlari to‗liq shakllanmagan. Davlat qimmatli qog‗ozlari muomalasi Respublika Valyuta birjasida amalga oshiriladi. Pul, valyuta va banklararo kreditlar bozorlari banklar sektorida faoliyat ko‗rsatadi.
Qimmatli qog‗ozlar bozori hajmining YaIMga nisbati (kapitalizatsiya sur‘ati) kichik bo‗lib (1-3 foiz oralig‗ida), uning darajasi yalpi ichki investitsiyalar hajmidan ancha kam (tahminan 15-17 barobarga). Real sektorning pul resurslariga bo‗lgan talabi asosiy kapitalga qilingan ichki investitsiya-lar (masalan, 2005-yilda 3012,9 mlrd. so‗mni tashkil etdi) hisobiga qondi-rilmoqda. Aksiyalar bo‗yicha dividendlar foizi va obligatsiyalar bo‗yicha foiz stavkasi yildan yilga pasayish tendensiyasiga ega. Aksiyalarning birlamchi va ikkilamchi bozorlarining nisbati tahminan bir-biriga yaqin. Aksiyalar va obligatsiyalarning ikkilamchi bozorlari spekulyativ xarakterga ega emas. Spekulyativ portfel investorlar shakllanmagan bo‗lib, asosan strategik portfel investorlar mavjud.
Asosiy indikatorlar bo‗yicha O‗zbekiston moliya bozori Rossiya moliya bozori bir-biri bilan sezilarli farqlanadi. Masalan, Rossiyaning qimmatli qog‗ozlar bozori hajmi va likvidliligi 2000-2005 yillar davomida tahminan 5 barobarga oshgan. Bunda aksiyalar bozorining hajmi 510 mlrd. dollardan, kapitalizatsiya sur‘ati (YaIMga nisbatan) darajasi tahminan 50 foizdan oshgan. O‗zbekistonda aksiyalar bozori hajmi 2006-yilning natijasi bo‗yicha 330 mlrd. so‗mdan (ya‘ni 264 mln.doll.) oshdi.
Aytish mumkinki, o‗rta va uzoq muddatda O‗zbekiston moliya bozorining keskin rivojlanishini bashorat qilsa bo‗ladi. Buning uchun unda barcha imkoniyatlar mavjud.