O‘zbeкiston respubliкasi

Shaxs-son kategoriyasi. Shaxs-son kategoriyasi kesimlik kategoriyasi UGMsini «ega valentligini muayyanlashtirish orqali gap kesimini shakllantirishda ishtirok etish» tarzida xususiylashtiradi. Hozirgi o‘zbek tilida shaxs-son ko‘rsatkichlarining quyidagi turlari mavjud:
1. a)

shaxs	birlik	ko‘plik	birlik	ko‘plik
I	borgan+man	borgan+miz	borib+man	borib+miz
II	borgan+san	borgan+siz	borgan+san	borib+siz
III	borgan+0	borgan+(lar)	borgan+di+0	borgan+di (lar)

b)

shaxs	birlik	ko‘plik	birlik	ko‘plik
I	boryap+man	boryap+miz	bora+man	bora+miz
II	boryap+san	boryap+siz	bora+san	bora+siz
III	boryapti+0	boryapti+lar	boradi+0	boradi+(lar)

d)

shaxs	birlik	ko‘plik
I	bormoqchi+man	bormoqchi+miz
II	bormoqchi+san	bormoqchi+siz
III	bormoqchi+0	bormoqchi+(lar)

2. a)

shaxs	birlik	ko‘plik	birlik	ko‘plik
I	bordi+m	bordi+k	borgan edi+m	borgan edi+k
II	bordi+ng	bordi+ngiz	borgan edi+ng	borgan edi+ngiz
III	bordi+0	bordi+(lar)	borgan edi+0	borgan edi+(lar)

b)

shaxs	birlik	ko‘plik
I	borsa+m	borsa+k
II	borsa+ng	borsa+ngiz
III	borsa+0	borsa+(lar)

3. a)

Shaxs	birlik	ko‘plik
I	borgan+im yo‘q	borgan+imiz yo‘q
II	borgan+ing yo‘q	borgan+ingiz yo‘q
III	borgan+i yo‘q	borgan+(lar)i yo‘q

b)

shaxs	birlik	ko‘plik
I	borayotgan+im yo‘q	borayotgan+imiz yo‘q
II	borayotgan+ing yo‘q	borayotgan+ingiz yo‘q
III	borayotgan+i yo‘q	borayotgan+(lar)i yo‘q

4.

Shaxs	birlik	ko‘plik
I	bor+ay	bor+aylik
II	bor+0 \ bor+gin	bor+ing(giz)
III	bor+sin \ bor+sin(lar)	bor+ishsin

Nutqda shaxs-son shakllarining ko‘chgan ma’noda qo‘llanishi ham ko‘p uchraydi. Bularni quyidagicha tartiblash mumkin:

a) uchinchi shaxs shakli birinchi shaxs ma’nosida: Кamina aytdi – Men aytdim;
b) uchinchi shaxs ko‘plik shakli ikkinchi shaxs birlik («sizlash») ma’nosida: Nima istasalar bor;
d) ikkinchi shaxsning birlik shakli va birlik ma’nosida «sizlash» uchun qo‘llanuvchi shakli umumshaxs ma’nosida qo‘llanadi: Qayta-qayta hidlaganingda yer mehriga to‘yganday bo‘lasan (Sayyor);
e) gap ichida odam yoki kishi so‘zi qo‘llanganda uchinchi shaxs shakli ham umumshaxs ma’nosida qo‘llana oladi: Tashabbuskor yoshlarni ko‘rib odam quvonadi («Qashq.»);
Bunday qo‘llanish sof nutqiy tabiatga ega.
Egalik kategoriyasi. Aytilganidek, EК – barcha mustaqil so‘z turkumi uchun umumiy kategoriya. Uning fe’l turkumida yuzaga chiqishiga misollar: uning aytgani, bizning bormaganimiz, qizlarning kelgani. Fe’lda EКning «keyingi mustaqil so‘zni oldingi mustaqil so‘zga bog‘lash» UGMsini «keyingi fe’lni oldingi mustaqil so‘zga bog‘lash» tarzida xususiylashtiradi.
Quyida EКning fe’lda voqelanish xususiyatidan ayrimiga to‘xtalamiz.
EК ikkinchi a’zosi -gan sifatdosh shaklida keluvchi qurilmalar tarkibida voqelanadi: nimalar bo‘layotganini, shabada yurmayotganidan, kimdir kelayotganini. Misollar: Uning zamirida katta tarbiya yotganini bilmay qolamiz. (J.Abd.) Bu gap asosan qaysi maqsadda aytilayotganini tushunishga urinardi. (J.Abd.) Mannop bilan Nodir ham tungi smenaga tushganligini bilgandan keyin... (J.Abd.) Bunda tobe birlik bosh kelishikda: katta tarbiya yotgani, gap aytilayotganini, Mannop bilan Nodir tushganligini.
Bu qurilmalarni unga o‘xshab ketuvchi reja bajarilganida ko‘rinishidagi qurilmadan farqlash lozim:

1. 
   birinchi tur qurilmalarda bosh kelishikni qaratqich kelishigiga aylantirish mumkin: yigit kelganini – yigitning kelganini. Ikkinchi tur qurilmani bunday shaklga keltirib bo‘lmaydi: reja bajarilganida – rejaning bajarilganida. Bunda -ning shakli ortiqcha;
   
2. 
   birinchi tur qurilmada egalik affiksidan oldin -lik substantiv shakl yasovchisini qo‘shish mumkin (demak, bunda bosh kelishik emas, balki qaratqich kelishigi qatnashadi): yigit – yigitning kelganligini. Ikkinchi tur qurilmada -lik substantiv shakl yasovchisini qo‘shib bo‘lmaydi;
   
3. 
   birinchi tur qurilmada obyekt ma’nosi ifodalanib, u to‘ldiruvchi yoki ega bo‘lib keladi: kelgani – nima?, kelganini – nimani?, kelganidan – nimadan? Ikkinchi tur qurilmada esa payt, shart ma’nolari ifodalanadi, shunga ko‘ra u o‘rin kelishiklaridan biri shaklini olib, hol bo‘lib keladi: reja bajarilganida.
   

Ikkinchi uzvi harakat nomi bo‘lgan qurilmalar: o‘q yog‘dirib turishiga qaramay, ro‘yobga chiqishiga, qalb boshqacha hissiyot bilan tepishini kabi. Misollar: 1. Bularning hammasi keyin dilrabo qo‘shiqday bo‘lib qolishini hali bilmaydilar. (J.Abd.) 2. Кo‘z oldida askarlar dushman ustiga balo-qazoday yopirilishlari kecha boshladi. (J.Abd.)
Bu qurilmani ham unga o‘xshab ketuvchi suv qaynashi bilan kabi qurilmadan farqlash lozim. Chunki bu birikmalarda ham bosh kelishigi mavjud:

1. 
   birinchi tur qurilmalarda bosh kelishik shaklini qaratqich kelishigi shakliga almashtirish mumkin: samolyotlarning o‘q yog‘dirib turishi, qalbning hissiyot bilan tepishi, hammasining qo‘shiqday bo‘lib qolishi kabi. Ikkinchi tur qurilmani bunday shaklga keltirib bo‘lmaydi. Bunda -ning shakli ortiqcha bo‘ladi;
   
2. 
   birinchi tur qurilmada obyekt ma’nosi ifodalanib, u to‘ldiruvchi yoki ega bo‘lib keladi: turgani – nima?, turganini – nimani?, turganidan – nimadan? Ikkinchi tur qurilma suv qaynashi bilanda ta’kidlangan xususiyat yo‘q.
   

Eslatma. Men aytganim yo‘q, u borgani yo‘q tipidagi qo‘llanishlarga nazar tashlansa, unda egalik ma’nosi yo‘qolib, shaxs-son ma’nosi kuchayganligi ko‘rinadi. Aftidan, egalik qo‘shimchalari bu o‘rinda boshqa omillar va vositalar bilan birgalikda kesimni shakllantirishga xizmat qilgan. Bu misollardagi (men), (u) so‘zlarida -ning affiksi bordek tuyuladi. Ammo qolipning sinxron holatida ega va kesim orasida uni qidirish ma’qul emas. Shuning uchun uni EКga nisbat berib bo‘lmaydi.
Кelishik kategoriyasi. КК fe’llarda EК bilan dialektik yaxlitlikda voqelanadi. Ya’ni КК ko‘rsatkichini qabul qiluvchi fe’lda undan oldin egalik affiksi bo‘lishi shart: o‘qiganimni, o‘qiganimdan, o‘qiganimga, borishimga, borishimda kabi. КК fe’lning, asosan, tuslanmagan shakllarida yuzaga chiqadi. КК dagi fe’llar bir qarashda tuslangan fe’ldek tasavvur uyg‘otadi. Masalan, Barcha ayb mening borganligimda. Bunda egalik qo‘shimchasi qaralmish fe’lni qaratuvchiga bog‘lamoqda, egaga emas. Gapning egasi ayb so‘zi bo‘lib, kesimda shaxs-son kategoriyasining III shaxs, birlik shakli mavjud. EКning shakli esa I shaxs birlik.
ККdagi fe’l gapning barcha bo‘laklari vazifasida kela oladi, ega: Mening borganim–sening borganing; hol: Achchig‘i chiqqanidan yig‘ladi; to‘ldiruvchi: Borganidan uyaldi; aniqlovchi: Borishining siri nimada? kesim: Hamma gap ishlamaganida.
ККdagi fe’l matndan kelib chiqib: a) «harakatning obyektlashishi»; b) «payt»; d) «sabab»; e) «evaz» kabi ma’nolarni anglatadi: a) Halimning borganini aytmoq, o‘quvchining o‘qiganini so‘ramoq; b) kelganida gapirdi, yurganida o‘ylamoq; d) achchig‘i chiqqanidan yig‘ladi, quvonganidan gapirolmay qoldi, gapirganiga uyaldi; e) ishlamaganiga gap eshitdi; bormaganiga afsuslandi.
Bu sirani birikuvchi so‘zlardan anglashilgan voqeliklarning munosabatiga qarab ancha davom ettirish mumkin. КК UGMsidagi «oldingi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash» kategorial ma’no fe’l turkumida «oldingi fe’lni keyingi so‘zga bog‘lash» tarzida xususiylashadi.