O’zbekiston respublikasi tashqi ishlar vazirligi

Ikki tomonlama hamkorlikning siyosiy asosi

Bugungi kunda Xitoy va Markaziy Osiyo davlatlarining 3 300 kilometr umumiy chegarasi o’rtadagi siyosiy munosabatlarni rivojlani uchun muhim vosita bo’lib hizmat qilmoqda.

XXRning Markaziy Osiyoda olib borayotgan siyosati quyidagilarni hisobga olgan holda olib boradi¹⁹:

1. 
   Tinch, yaxshi qo’shnichilik siyosati;
   
2. 
   Umumiy foyda va rivojlanish asosida hamkotlik qilish;
   
3. 
   Markaziy Osiyo xalqlari hurmat qilish va mintaqada davlatlar ichki ishlariga aralashmaslik;
   
4. 
   Markazoy Osiyo davlatlarini suverenitetini hurmat qilish va o’zaro mintaqaviy barqarorligini taminlash.
   

1996-yil 5-iyul XXR presidenti Jiang Zemin Kozog’iston Parlamentida so’zlagan nutqida XXR va Markazoy Osiyo o’rtasidagi aloqalar XXI asrga mos tarzda, stategik bosqichda rivojlanishini ta’kidlaydi. XXR va Markaziy Osiyo davlatlarini umumiy maqsadlari o’rtadagi do’stona aloqalarni rivojlanishini, yaxshi qo’shnichilik, abadiy hamkorlikni ta’minlashiga XXR hukumati katta e’tibor qaratadi. Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari ham buni qo’llab quvvatlaydi.

2004-yil iyun oyida XXR raisi Hu Jintao O’zbekiston Respublikasiga tashrif buyuradi, O’zkekiston Parlamentida so’zlagan nutqida XXR mintaqa bilan siyosiy, iqtisodiy, madaniy hamkorlikni rivojlantirishdan barcha tomonlar manfaatdor ekanliklarini va bu aloqalarni izchil rivojlantirish kerak ekanligi aytib o’tadi²⁰. U o’z nutqida Xitoy va Markaziy Osiyo xalqlari suverenitet va hududiy integratsiyaga erishishda va muammolarni hal qilishda doimo birlarini qo’llab quvvatlaganliklarini ta’kidlaydi. Mintaqagadi chegaralani delimitatsiya qilinganligi o’rtadagi o’zaro ishonchni chuqurligidan darak berishini yuqoridagi fikriga misol sifatida keltirib o’tadi. Mintaqaviy xavfsizlik masalasida XXR va Markaziy Osiyo davlatlari ikki tomonlama va ko’p tomonlama hamkorlikka asosladi. Xususan, dunyo hamjamiyatini diqqat e’tiborida bo’lgan uchta asosiy xavf: terrorizm, separatism va ekstremizmga qarshi hamkorlikda kurashayotgani ko’rishimiz mumkin. XXR Markaziy Osiyo davlatlarini mintaqaviy xavfsiz barqarorlikni taminlash va iqtisodiy, maadaniy hamkorlikni kengaytirishda asosiy hamkor sifatida ko’radi. Oxirgi yillarda XXR Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqalarni rivojlantirishda to’rtta taklifni kiritmoqda²¹. Bular:

1. 
   Do’stona qo’shnichilik atmosferasini chuqurlashtirish va yuqori darajadagi hamkorlik hamda mintaqaviy hamkorlik mexanizmini yaratish orqali o’zaro siyosiy ishonchni saqlash;
   
2. 
   Xavfsizlik mustahkamlash va mintaqaviy barqarorlikni taminlash hamda ShOS, boshqa ikki yoki ko’p tomonlama shartnomalar asosida imkoniyat darajasidagi sohalarda ham hamkorlikni kushaytirish;
   
3. 
   Investitsiyalar kiritishni kenggaytirish orqali o’zaro foyda va ishonch tamoyilini yanada mustahkamlash;
   
4. 
   Madaniy, media, akadamik, turistik va ijtimoiy guruhlarning hamkorligini rivojjlantirish orqali madaniy aloqalarni rivojlantirish va an’anaviy do’stlikni uyg’unlashtirish.
   

XXR va Markaziy Osiyo davlarlarining iqtisodiy va savdo hamkorliklari alohida ahamiyatga ega. 1994-yil Xiyot primyer ministri Li Peng XXR va Markaziy Osiyo Davlatlari iqtisodiy hamkorligining asosiy tamoyillarini jahon ahliga taqdim etdi, unda quyidagilar hurmat qilinishi ta’kidlanadi²²:

1. 
   Iqtisodiy huquqlar asosidagi teng va o’zaro foyda asosida hamkorlik qilish;
   
2. 
   Bir soha bilan cheklanmasdan ko’p sohada hamkorlik qilish;
   
3. 
   Tomonlarning bor imkoniyatlarida kelib chiqib hankorlik qilish;
   
4. 
   Kommunikarsiya tizimini yaxshilash, “Yangi Buyuk Ipak yo’li”ni barpo etish;
   
5. 
   Markaziy Osiyo davlatlariga do’stlik ramzi sifatida iqtisodiy yordam ko’rsatish;
   
6. 
   Umumiy rivojlanishni hisobga olib ko’p tomonlama iqtisodiy hamkorlik qilish.
   

Bugungi kundagi Xitoy va Markaziy Osiyoning aloqalari geografiy, siyosiy, iqtisodiy va xavfsizlik yo’nalishlarida olib borilayotganligini ko’rishimiz mumkin. Geograif jihatdan Markaziy Osiyo Respublikalari dengizdan uzoqda joylashgan, Xitoy esa g’arbiy Osiyo va Yevropa bilan hamkorlik qilishda Markaziy osiyoning yordamiga muhtoj. Siyosiy sohada Xitoy va Markaziy Osiyo xalqlari uzoq tarihiy aloqalarga ega. Hozirgi kunda Xitoy va Markaziy Osiyo davlatlari ko’plab xalqaro va milliy muammolarga umumiy nuqtaiy nazardan qarayotganligi xalqlar o’rtasidagi siyosiy aloqalarning ijobiy tomonini ko’rsatmoqda.

Iqtisodiy sohada, Xitoy va Markaziy Osiyo davlatlari keng hajmli hamkorlikni rivojlantirishdan umumiy manfaatdorlar. Xitoy uchun energetika zahiralari, metallar, teri mahsulorlari va boshqa ehtiyoj uchun zarur narsalar hamda Markaziy Osiyo bozori muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan bir vaqtda Xitoyning sanoat, qishloq ho’jaligi, texnologiya jihozlari Markaziy Osiyo xalqlarining talablari javob berib kelmoqda. Havfsizlik sohasida ham Xitoy va Markaziy osiyo xalqlarining umimiy manfaatlari bor. Irqiy separatizm, diniy ekstremizm, terrorizm va mintaqaviy muojaralarni hal qilishda Markaziy osiyo va Xitoy hukumatining tanlagan yo’llari bir zildir. Shundan kelib chiqib Markaziy Osiyo va Xitoyning g’arbiy chegaralariga barqarorlikni tamnlash hamma tomon uchun foydali. Mingab yillar davomida madaniy va savdo aloqalarining bo’lishiga qaramasdan, faqatgina mntaqa davlatlarining mustaqillikga erishganlaridan keingina o’rtadagi o’zaro tenglik va foyda asoslangan hamkorlik qayta tiklandi. O’tgan 20 yil davomida XXI asr darajasigi strategik hamkorlikning Xitoy va Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasidagi hamkorlik ShOSning vujudga kelishi bilan Xitoy – Markaziy Osiyo munosabatlarini keying istiqbolli va imkoniyatlarga boy davrini boshlanishi bo’ldi.

Munosabatlarning yaxshiligiga qaramasdan tomonlar o’rtasida aayrim munozali vaziyatlarni ko’rishimiz mumkin. Bularni iqtisodiy sohada ya’ni ikki tomonlama savdoda yoki suvda foydalanishfa ko’rishimiz mumkin. Qo’shimcha tarzida shuni aytish kerakki, Xitoy va Markaziy Osiyo davlatlarining ichki va tashqi siyosatida ham aytim bir-biriga zid bo’lgan fikrlarni ko’rishimiz mumkin.

Markaziy Osiyo va Xitoy ishonchli hamkorlar sifatida bir-biriga buffer sifatida qaraydi.

Markaziy Osiyo va Xitoyning XXI asr xalqaro munosabatlaridagi o’rni

Xitoy va Markaziy Osiyo shubhasiz XXI asr siyosiy va iqtisodiy siyosatida muhim ahamiyatga va o’z o’rniga ega. Xitoyning iqtisodiy faolligi, reforma siyosati va dunyo uchun ochiqligi uning dunyo siyosatidagi o’rnini oshirmoqda. Uning bu imkoniyatlari barcha davlarlarning xitoy bozoriga qiziqishiga va unda ishtirok etishga intilishiga sabab bo’lmoqda. Rivojlanayotgan davlatlarga shu ma’lumki, Xitoy bu davlatlarning milliy manfaatlarini xalqaro munosabatlarda ifodalashda katta ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Markaziy Osiyoning beshta mustaqil davlati esa g’arba va sharqni hamda shimol va janubni bog’lovchi muhim ahamiyatga ega kommunikarsiya yo’li vazifasini bajaradi. Bundan tashqari mintaqaning qulay geografik makonda joylashganligi hamda mintaqa davlatlarining tabiiy zahiralarga boyligi ham uning dunyo siyosatida ahamiyatini oshirib, yetakchi davlatlarning manfaatlari to’qnashadigan hududga aylanib bormoqda. Xitoy va Markaziy Osiyoning geografik joylashuvi va imkoniyatlaridan kelib chiqadigan bo’lsak, ularda juda muhim ahamiyat bor, ular dunyoning iqtisodiy rivojlanishi, xavfsizligi vabarqrorligiga bevosita ta’sir ko’rsata oladi.

Xitoy va Markaziy Osiyo davlatlari xalqaro siyosat va iqtisodiy munosabatlarda bor etiborlarini qaratishmoqda. Bu ularning g’oyaviy yoki geopolitik aspektlarga qaramasdan bor ikmoniyatlarini ishga solgan holda hamkorlik qilishlari mumkinligini korsatadi. Globalizatsiya va ilm-fan va texnologiyaning rivojlanishi Xitoy va Markaziy Osiyoning yainlashuvini yanada tezlashtirmoqda. XXI asrda Xitoy dunyo siyosatida muhim ahamiyat va o’z o’rniga ega bo’lib bormoqda, ular²³:

1. 
   Gegemoniyaga qarshilik qilish va dunyoda tinchlikni taminlovchi sifatida;
   
2. 
   Xalqaro munosabatlarda “Uchinchi Dunyo”ning manfaatlari va huquqlarini himoya qilivchi sifatida;
   
3. 
   BMT va boshqa xalqaro tashkilotda ijobiy kuch sifatida; hanmdaJahan iqtisodiyiy rivojlanishini boshqaruvchi sifatida.
   
4. 
   Jahon iqtisodiy rivojlanishini boshqaruvchi sifatida.
   Markaziy Osiyo davlatlarining XXI asrdagi o’rni esa:
   

1. 
   Yevrosiyoning eng ahamiyatli mazkazi hamda uning iqtisodiy va kommunikatsion rivojlanishini taminlovch sifatida
   
2. 
   Rivojlangan davlatlarning kuchlarini muvozanatga soluvshi sifatida
   
3. 
   Yevrosiyo xavfsizlik tizimini yaratishda muhim ro’l ega mintaqa sifatida
   
4. 
   Atrof muhitni himoya qiluvchi va ekologik muammolarni hal qilishda muhim ishtirokchi sifatida
   

Yuqorida keltirib o’tilganlar shuni ko’rdatadiki, Xitoy va Markaziy Osiyo mintaqasi dunyo siyodatining muhim bir qismi sifatida o’z o’rinlariga ega bo’lishgan.

4.