30
1961 y. Xalqaro konvensiya “Giyohvand vositalarni nazorat qilish”- kokain ta’qiq ostiga
olingan. Kokain butasining vatani - Peru, Boliviya. Hozirgi vaqtda yovvoyi holda umuman
uchramaydi.
Qadimdan madaniylashtirilgan, avval hindular, keyin XX asrda YAva,
SHri-Lanka
orollarida, Janubi sharqiy Osiyoning boshqa xududlarida, keyinroq Afrikada plantatsiyalar
tashkil qilingan.
Erythroxylon oilasiga kiruvchi 200 tur o‘simliklar ma’lum.
Ulardan 17 turi o‘zida kokain yig‘adi.
Lekin faqat ikkitasidan: Erythroxylon coca va Erythroxylon novogranatense kerakli
miqdorda kokain olinadi.
Kokain butasining barglari alkaloidlar yig‘indisidan (0,5 - 1,5%), iborat bo‘lib, ulardan
asosiysi kokain hisoblanadi. Uning miqdori umumiy alkaloidlarning 30% tashkil qiladi. Qolgan
alkaloidlar:
ekgonin hosilalari -metilekgonin, sis- va trans-sinnamoilkokain, benzoilekgonin,
tropakokain, truksillin kislota va b.
Ekgoninning hamma hosilalari sanoatda kokainni yarimsintezi uchun ishlatiladi. Bulardan
tashqari, barglarda gigrin,
kuskgigrin alkaloidlari, efir moylari va yog‘ kislotalari saqlaydi.
Koka barglari. Koka barglari xozirgi vaqtda «Coca mate» choyini ishlab chiqarishda
ishlatiladi. Bu choy ichilganda oshqozon ichak yo‘llarini tinchlantirib, kofega nisbatan engil
stimulyator hisoblanadi.
Kokain pastasi— kokain sulfat, basuco,basa, pitillo, testo. Bu – past navli narkotik bo‘lib,
Janubiy Amerika shahar vayronalarida keng qo‘llaniladi. Pasta koka bargiga ishlov berishdagi
oraliq mahsulotdir.
Kokain gidroxlorid – oq kristal kukun (chow), odatda hidsiz, yoki katta, rangsiz kristallar
(rock). Qon tomirga yuborish uchun yoki kokain asosini olishda ishlatiladi. Kokain miqdori- 80-
90%. “Ko‘cha savdosi” uchun 12 – 50 % gacha piratsetam, kofein, lidokain, prokain, benzokain,
shakar va kraxmal qo‘shib suyultiriladi.
Kokain asosi / krek (freebase/crack) kokain gidroxloriddan olinadi.
«Jigarrang» kokain – narkotikni maskirovka qilish uchun (xuddi eruvchan kofe yoki choy
holida) kokain tuzi kobalt xlorid yoki temir xlorid bilan aralashtiriladi. Uning tarkibida 40%
kokain bo‘ladi.
«Qora» kokain - kokain tuzini polimer material bilan aralashtirib olinadi va undan
statuetka, diplomat, podstavka va boshqa predmetlar tayyorlanadi.
«Spidbol» - kokain va geroin teng nisbatdagi aralashmasi.
Koka bargi va kokain – insonlarga ma’lum eng kuchli o‘simlik asosidagi stimulyatorlar.
Kokain inson miyasining dofaminergik sistemasiga ta’sir ko‘rsatadi.
Kokain ta’siri quyidagi ko‘rinishlarda yuzaga keladi:
Emotsional ko‘tarilish, ma’lum energiya olish, aqliy faoliyatning «ko‘tarilishi», uzoq vaqt
tetiklanish, uyquga moyillikning pasayishi, ishtaha so‘nishi, jismoniy xolatining oshishi,
jinsiy
moyillikning oshishi, vaznning kamayishi, tashqi ko‘rinishga e’tibor bermaslik, «kokain
burgalari» chaqishidan kelib chiqadigan teri qizarishi, surunkali shamollash, uyqusizlik, ko‘z
qorachig‘i kengayishi, tushunarsiz gapirish, asablashish,
agressivlik, jahl chiqishi, titroq,
konvulsiya, tirishish, shaytonlash, depressiya, alahsirash, yolg‘on va irratsional g‘oyalar,
gallyusinatsiyalar, nafas olishning qiyinlashishi, o‘pka shishishi va nafas olishdan to‘xtash,
31
yurak-qon tomir muammolari: aritmiya, infarkt, yurak to‘xtashi, serebral infarkt, insult, o‘zini
o‘ldirishga moyillik.
Yarim
chiqish davri
•
kokain – 38 – 67 min
•
benzoilekgonin – 4 – 6 soat
•
metilekgonin - 2,5 – 7,6 s.
Biosamaradorlik
•
Oral (og‘iz orqali) 20 – 40%
•
Intranazal (burun orqali) 20 – 40%
•
chekish 6 – 32%
•
qon tomirga yuborish 100%
Kokainning klinik dozasi – 1,5 mg/kg
•
O‘limga olib keluvchi doza (ilgari qabul qilmagan inson uchun) – 200 mg
•
Bir martalik «ko‘cha» dozasi – 15 – 60 mg
•
burunga yuborish uchun
(«dorojka» 3 – 5 sm uzunlikda) – 10
– 20 mg dan 50 – 100 mg gacha
•
Toksik doza – og‘iz orqali 500 mg
•
Letal doza – 1,2 g, individual hollarda 20 mg gacha va kamayishi yoki 8 – 10 g gacha
ko‘payishi mumkin.
•
Bir martalik kokain dozasi peshob orqali 90 – 95% gacha 2 – 3 kun davomida asosan
metabolitlar holida chiqariladi:
•
kokain (1-9%), benzoilekgonin (35-60%), metilekgonin (32-49%), ekgonin (1-8%),
norkokain i gidroksillangan metabolitlar (10%gacha)
Kokain ishqoriy muhitda (рН=7,0-8,5) organik erituvchi xloroform bilan yaxshi
ekstraksiyalanadi, qisman kislotali muhitda ajraladi
32
Kokainning bir martalik dozasini o‘zgarmagan holda peshob tarkibidan 8-24 soatgacha,
benzilekgonin va metilekgonin holida 48 soatgacha aniqlash mumkin. Surunkali qabul
qilinganda deteksiyalash vaqti 5 kun gacha oshadi. Peshobda benzilekgoninning etil efirini
aniqlash orqali bir vaqtning o‘zida kokain va etanol qabul qilinganini bilish mumkin.
Angidroekgoninning metil efirini aniqlash esa krek yoki kokain
asosi chekilganidan dalolat
beradi.
Mayda qirqilgan koka barglarini suv va oxak (potash) bilan aralashtiriladi. Bo‘ktiriladi va
ustiga kerosin quyib aralashtiriladi. Kerosin ajratib olinadi, ekstraksiya qilib bo‘lingan barglar
tashlab yuboriladi. Kerosinni nordonlashtirilgan suv bilan ekstraksiyalanadi va tashlab
yuboriladi. Suvli qismi oxak va ammiak bilan ishqoriy sharoitga keltiriladi. Bunda neorganik
tuzlar va tozalanmagan kokain cho‘kmaga tushadi. Uni ajratib olib, quritiladi. Uni kokain pastasi
deyiladi.
Kokain pastasi suyultirilgan sulfat kislotasida eritiladi va kaliy permanganat eritmasidan
suyuqlikka pushti rang hosil bo‘lguncha qo‘shiladi. Bu eritma bir necha kun ushlanib,
filtrlanadi. Filtrat ammiak yordamida ishqoriy muhitga keltiriladi, bunda cho‘kma tushadi va u
suv bilan yuviladi. Keyin esa quritiladi. Bu kokain asosi deyiladi.
Tozalangan kokain asosi efirda eritilib, filtrlanib, unga konsentrlangan xlorid kislota va
atseton qo‘shiladi, bunda kokain gidroxlorid cho‘kmaga tushadi.
100 kg kokain gidroxloridni ishlab chiqarish uchun kerak:
100 dan 400
l gacha sulfat kislota
20 kg kaliy permanganat
1500 dan 2000 l atseton / efir