O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

Elektr o‘lchash asboblarining tasnifi
Elektr o‘lchash asboblari deganda, ularning yordamida ma’lum bir elektrik kattaliklarni 
kuzatish, qabul qilish asosida ma’lumotlar signali ishlab chiqiladigan o‘lchash vositalari nazarda 
tutiladi. Ma’lumotlarni olish va qayd qilish uslublariga ko‘ra elektr o‘lchash asboblari ikki 
guruhga ajratiladi: 
shkalali va elektron 
(raqamli)
 o‘lchash asboblariga 
bo‘linadi. 
Shkalali
o‘lchash asboblari — ko‘rsatish miliga ega bo‘lib, o‘lchangan elektrik 
kattaliklarning qiymati asbobning shkalasi bo‘yicha aniqlanadi.
Elektron
(raqamli) o‘lchash asboblarida o‘lchanadigan kattalik, raqamli tabloda son 
ko‘rinishida chiqarib beriladi va shu asosda aniqlanadi. Elektr o‘lchash asboblari o‘zining tuzilishi 
va ishlash prinsiplariga ko‘ra quyidagi asosiy turlarga bo‘linadilar:
1. Magnitoelektrik tizimdagi o‘lchash asboblari; 
2. Elektromagnit tizimdagi o‘lchash asboblari; 
3. Elektrodinamik tizimdagi o‘lchash asboblari; 
4. Elektrostatik tizimdagi o‘lchash asboblari. 
 
Magnitoelektrik tizimdagi o‘lchash asboblari 

---

91 
Magnitoelektrik tizimdagi elektr o‘lchash asboblari doimiy magnit qutblari tomonidan hosil 
qilinadigan hamda harakatlanuvchi ramkadan (g‘altakning) oqib o‘tayotgan tok hosil qiladigan 
magnit maydonlarining o‘zaro ta’sirlashishi pinsipiga asoslangan (1.1-rasm). 
1.1-rasm. Magnitoelektrik 
tizimli o‘lchash 
asbobining mexanizmi 
to‘g‘ri burchakli shakldagi 2 engil alyumin ramkasi olinadi, unga ingichka simdan tayyorlangan 
g‘altak o‘raladi. Ramkaga ikkita yarim o‘qlar maxkamlangan bo‘lib, ularga yana asbob mili 4 
maxkamlangan. O‘q ikkita yuqa spiral prujinada 3 ushlab turiladi. Tok bo‘lmaganda ramani 
muvozanat xolatiga qaytaruvchi purjinani egiklik kuchi shunday tanlab olinadiki, u muvozanat 
xolatdan milni og‘ish burchagiga proporsianal bo‘lsin. G‘altakni yassi slindr shakldagi uchliklari 
bo‘lgan doimiy magnit M qutblari orasiga joylashtiriladi. G‘altak ichiga yumshoq temirdan 1 silindr 
joylashtiriladi. Bunday konstruksiya magnit induksiyasi chizig‘ini g‘altak kalavalari joylashgan 
oblastda radial yo‘nalishlarini ta’minlaydi.
O‘zaro ta’sirlashish natijasida F
1
va F
2
elektr magnit kuchlari vujudga keladi (1.2-rasm). 
1.2-rasm. Tok va magnit maydonining o‘zaro ta’sirlashishi.
 
F
1 
va F
2
kuchlari o‘lchanayotgan tok kattaliklariga bog‘liq: 
l
I
B
F
F
*
*
2
1


 
unda, 
B

— magnit induksiyasi; 
I -tok kuchi 
l – ramkaga o‘ralgan simning uzunligi. 
Ushbu kuchlar aylantiruvchi moment M
ayl 
ni hosil qiladi va u magnit maydonida ramkani 
ma’lum bir burchakga og‘diradi. Rama burilishiga ramka o‘qiga maxkamlangan spiral prujinaning 

---

92 
teskari momenti M
tes
qarama-qarshiharakat qiladi. Qarama-qarshi ta’sir etuvchi teskari moment 
ramka burilishlarining burchagi qiymatini ortib borishi bilan chiziqli oshib boradi. M
ayl
= M
tes
momentlarni tengligi o‘lchanayotgan tokning ma’lum bir kattaligida vujudga keladi. SHunday qilib, 
ramka burilishini burchagi ham, bunga asosan, asbob shkalasi bo‘yicha ko‘rsatkich milini og‘ishlari 
ham, o‘lchanayotgan tok kattaliklariga bog‘liq bo‘ladi.
Magnitoelektrik tizimli o‘lchash asboblaridan ampermetrlar va voltmetrlar sifatida 
foydalaniladi va bunday tizimdagi o‘lchash asboblari doimiy tok qiymatlarini o‘lchash uchun 
qo‘llaniladi. Magnitoelektrik tizimli o‘lchash asboblarining shartli belgisi 

ko‘rinishga ega va 
asbob shkalasida ifoda etiladi.
Bunday asboblarni asosiy yutuqlari bo‘lib quyidagilar: shkalani teng o‘lchamliligi; tashqi 
magnit maydonni kam ta’sir etishi; yuqori sezuvchanligi, energiyani kam talab etishi, katta aniqligi 
xizmat qiladi. Kamchiliklari : faqat doimiy toklarni va kuchlarni o‘lchashga yaroqliligi; 
konstruksiyasini murakkabligi sanaladi.