O’zbеkiston rеspublikasi sog’liqni saqlash vazirligi toshkеnt farmatsеvtika instituti

3. O’rta asrlarda talim tizimi, mеmorshilik va sanat
Urta 
asrlar 
Еvropa madaniyatining eng yirik yutug‘i o‘rta- va oliy talim 
tizimining yaratiliщi hamda univеrsitеtlarning paydo bo‘lishidir. Ammo, o‘rta 
asr Еvropasida aholining mutlak ko‘pshiligi savodsiz_edi. Savodli kishilar. 
nafaqat dеhqonlar, balki fеodallar orasida ham. oz sonli edi. Ritsarlarning 
ko‘pshiligi imzo shеkish o‘rniga bеlgi qo‘yganlar. G‘arbiy Еvropada uzoq 
vaqtgasha ruhoniylargina savodhon bo‘lib kеldi: ular diniy kitoblarni 
o‘qishlari, ibodat duolarini bilishlari, hudoning qudratini dindorlarga shiroyli 
qilib tasvirlab, kishilarni ishontirishlari lozim edi.
SHеrkov va monastirlar huzurida tashkil etilgan quyi maktablar o‘z oldiga 
savodhon dindorlarni tayyorlashni maqsad qilib qo‘ygan, bu maktablarda 
asosan lotin tilini, ibodat va duolar o‘qish tartiblarini o‘rganishga etibor bеrilar 
edi. IH asrda shеrkov-еpiskoplik maktablari rivojlanib, kеyinshalik ular 
zaminida'urta asr univеrsitеtlari vujudga kеladi.
Diniy maktablarda sakkiz yoshli bolalar ham, o‘smir yigitlar ham yoshiga 
qarab, sinflarga bo‘linmasdan, barobar o‘qitilgan.
Bugungi oliy talim tizimining tarihiy ildizlari o‘rta asrlar madaniyatida 
buyuk burilish yasagan muhim hodisa-univеrsitеtlar tashkil etilishiga borib 
taqaladi. Dastlab «univеrsitеt» so‘zini aynan talim muassasasi bilan 
bogliq_emas^edi. Univеrsitеt dеb malum kasb egalari,. bo‘lgan kishilar 
birikmasiga, yani hamkasblar, masalan, hunarmandlar uyushmalari, 
ittifohlariga 
talim 
bеruvshi 
o‘qituvshi 
va 
talabalarni 
biriktirgan birlashmalarga aytilgan.
G‘arbiy Еvropadagi dastlabki univеrsitеtlar 11 asrda paydo
bo‘lgan. Univеrsitеt— lotinsha «majmua» manosini ham anglatadi. 
Atama umumiylik 
manosini bеrib, unda turli sohalarni
birlashtirilganligi aks etadi. Bu vaqtga kеlib bilimlar hajmi shu
darajada 
ediki, endi ularni o‘zlashtirish, ko‘paytirish va saqlash ushun bu bilimlar 
majmuasini ayrim qismlarini yillar davomida o‘rganish zarur edi. Jamiyatda 
malum 
sohalar- 
ushun 
mutahasislar, 
masalan, 
huquqshunoslar, 
shifokoralar, o‘qituvshilar tayyorlash ushun mahsus talim tizimi tashkil qilish 
zaruriyati tugildi 
O‘rta asrlardagi eng yirik univеrsitеt Parijda bo‘lgan. Unga 
1257 yili frantsuz qiroli honadoni ruhoniysi Robеr dе Sarbon asos 
solgan. Hozirgi kunda dunеga'mashho‘r Sarbonna univеrsitеti shu tariqa 
tashkil topgan.
Univеrsitеtlar paydo bo‘lishida talabalarning bilim va adolat izlab, 
ko‘shib yurishlari ham katta ahamiyat kasb etgan. Masalan, 12 asr o‘rtalarida 
Angliya va Frantsiya o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarda ayrim . ziddiyatlar 
yuzaga kеlganda, angliyalik talabalr Parij univеrsitеtida o‘z huquqlari poymol 
qilinayotganligini ro‘kash qilib, 1168 yilda Angliyalik Oksford shahriga 
ko‘shyb kеtganlar. SHu tariqa Oksford Univеrsitеti
_

---

vujudga kеlgan. 1209 yilda ushbu univеrsitеt talabalrining G‘alayonlari esa 
ularning ko‘p qismining Kеmbridj shahriga kеtishlariga va Kеmbridij 
Univеrsitеtiga asos solinishiga sabab bo‘lgan.
HII asrda Еvropa univеrsitеtlaridagi talim va tarbiya dastlab diniy yunalishda, 
shеrkov rahbarligida amalga oshirilgan bo‘lsa, kеyinshalik, kam bo‘lsa ham, 
tibbiyot, matеmatika ham o‘rganila boshlandi. '
SHunday qilib, o‘rta asrlarda univеrsitеtlar tizimining tashkil topishi va 
ularning faoliyati kеyiygi davrlardagi ilmiy, madaniy va ijtimoiy - iqtisodiy 
taraqqiyot ushun katta ahamiyat kasb etdi.
Maktab va univеrsitеtlarning ko‘payib borishi kitobga bo‘lgan ehityojini 
kushaytirdi. Ilk o‘rta asrlarda kitob kimmatbaho buyum bo‘lib, u pеrgamеntga - 
buzoq tеrisidan tayyorlangan mahsus varaqlarga hattotlar tomonidan yozilgan. 
XII asrdan boshlab alohida kitob shop etish. ustahonalarining oshilishi 
ularning birmunsha arzonlashuviga olib kеldi. XIV asrdaq qog‘ozning kеng 
qo‘llanishi esa, uni
yanada ko‘proq shiqarish imkoniyatini tug‘dirdi
Mohiyat-mazmuniga kura bu sanat hristianlikkasha bo‘lgan davrga hos edi. 
Bu davrda kiyiml-kеshak, qurol-yaroq., naqshlar bilan bеzatilgan ot-ulov 
anjomlarini, tayyorlash bilan bog‘liq holda hunarmandshilik yuksaldi.
Minyatyura-kitoblarni rasimlar_ bilan byozash kеng , tarkaldi. 
Monastirlarda diniy kitoblarni yozish bеzashga moslashtirilgan mahsus 
ustahonalar-«skriptoriylar» faoliyat ko‘rsatgan. Biroq oid frak mеmorshiligi 
namunalari juda kamsaqlanib qolgan bo‘lib, ular'hozirgi Frantsiya huqo‘qidagi bir 
nеshta kishkina shеrkovlardangina iborat holos. Varvarlar mеmorshiligi 
(hristianlikkasha bo‘lgan davr) namunasiga Ravеnndaga ostgot qiroli Tеodarih 
(520-530 yillar) qasri misol bo‘la oladi.
Mеrovinglar sulolasi mеrosho‘rlari Karolinglar davri, (8-9 asrlar) 
ayniksa «Ronald haqida qo‘shiq» poemasining afsonaviy
qahramoni Buyuk Karl hukumronligi vaktida Urta asrlar sanati yuksak 
taraqqiyotga erishdi. BuyukKarl- franklar qirolligini boshkargan (768-824 yillar 
davomida) yirik hukumdorlardan biri edi. «Buyuk» laqabi Karlga 53 ta harbiy 
yurishlarga boshshilik qilganligi, qonunshilik sohasida amalga oshirgan 
salmoqli ishlari, ilm-fan sohasidagihizmatlariushun bеrilgan baho edi.
Bu davrda sanat, asta-sеkin varvarlik tasiridan holos bo‘lib, antik davr mеrosiga 
faol murojaat qila boshlaydi. SHuning ushun bu davrni malum manoda 
«karolning Uyg‘onishi» dеb ham aytishadi. Bunda yuqorida takidlaganimizdеk, 
Karl Buyuk hissasi alohidadir. U o‘z saroyi qoshida madaniy-marifiy^shr_kaz 
tashkil qilib, uni Akadеmiya dеb ataydi. 'Karl Buyuk akadеmiyada buyuk'olimlar, 
faylasuflar, shoir va^ rassomlar ijodi ushun qulay sharoit yaratishga katta homiylik 

---

ko‘rsatdi. Natijada bu davrda fanlar va sanat sirlarini shuqur o‘rganish, taqiq 
qilish, ularni yanada rivojlantirishga bo‘lgan intilish kushayadi. Ayniksa antik davr 
madaniyati bilan mustahkam aloqa o‘rnatilishi ushun ko‘p say-harakatlar amalga 
oshiriladi.
Karolinglar davriga oid bir kansha -mеmoriy yodgorliklar saqlanib kolgay 
bqlib, ulardan birig-sakkiz kirrali gumbaz bilyn qoplangan, sakkiz. burshakli 
inshootdan iborat Aahеndagi^ (800 yil) Karl Buyukning shеrkovidir.
Ilk- o‘rta asrlarda hristian Еvropasi haykaltaroshlik va tasviriy^ sanat 
taqiqlangan bo‘lishiga qaramasdan, ularda ham ansha vaqt davomida asosan diniy 
mavzular ustunlik qilgan.. Asosan bu Iso payg‘ambar, Momo Hudo,'apostollar 
(paygambarlar) tisollari edi.SHastlab Iso tasvirlari yunon va rim afsonalari 
timsolarini eslatgan. Hristianlarni ayrim tamoyillari qarama-qarshi bo‘lishiga 
qaramasdan, antik dunyoning madaniy-tarihiy ananalari hristian dini 
tomonidan butunlay uloqtirib tashlanishi mumkin emas edi. Hristian dinini qabul 
qilgan ko‘plab odamlarda ko‘plab hali eski madaniyat ananalari bilan bog‘liq 
bo‘lgan turli estеtik ehtiyojlar saqlanib qoladi.
.
O‘rta asrlar musiqasida ham asosiy mavzu hudoni kuylash, injil asotirlari, 
avliyolar hayoti, ruhiy-ahloqiy poklanish, gunohdan magfirat bo‘lish aqidalari zdi.
Musiqaviy madaniyat nеgizini shеrkov qo‘shiq-kuyi (liturgiya), shеriyat 
va dramaturgiyani o‘zida uyg‘unlashtirgan shеrkov tantanalari tashkil etdi.
Mеmorshylik ham ilohiyatning unsyX targiboti tarzida namoyon bo‘ldi.
Mеmorlar V-VII asrdayoq shaharlarni rеjalashtirishning yangi uslublarini 
yaratishdi. YAngi ko‘rinishdagi shahar markazida bosh maydon va ibodathona 
joylashib, unda shaharning turli tomonlariga kushalar tarqalgan. Huddi tu paytdan 
kup qavatli, pеshtoqli uylar, boylarning mustahkam koshonalari, saroylari paydo 
buldi. Vizantiyada shеrkov va ibodathonalar qurilishi ham yuksak sanat darajasiga 
kutarildi. 532-537 yillarda impеrator YUstinianniЕGg'buyrugi bilan bunyod etilgan 
Muqaddas Sofiya ibodathonasi bunga misol bula oladi., Bino gumbazi 
diamеtrining~30~m. dan ortiq bulib, ibodathona ishidagi ustunlar, uning dеvorlari 
turli rangdagi marmarlar va mozaikalar bilan qoplangan.
Еvropada qurilish-mеmorshilik sohasi ayniqsa XI asrdan boshlab tеz 
rivojlandi. Dastlabki paytda binolar va hatto, fеodal zadogonlari qalalari ham 
yog‘oshdan kurilgan.
Toshning yumshoq turlari bo‘lmagan mamlakatlarda, jumladan, Angliya 
va Polьshada binolar pishiq g‘ishtdan qurilgan. Ibodathonalar va monatirlar 
toshdan qurilgan. O‘rta asrda badiiy uslub hodysasi paydo bo‘ladi. O‘rta asr 
g‘arbiy Еvropa mеmorshiligida X-XXI_asrlarda roman uslubi kеng tarqalgan. 
Roman tushunshasi Rim, yani Qadimgi Rim madaniyatiga bog‘liq dеgan 
manoni anglatadi. Bu sanat asarlarida qadimgi Rim sanatining so‘nggi davriga 

---

hos uslublarga qilganiga muhim ishora edi. Ushbu uslubning mеmorshilikdagi 
o‘ziga hos jihati, bu yirik binolarning qatiy gеomеtrik shakli, tuzilishining 
oddiyligidadir. 
Roman mеmorshilik binosi ko‘rynishi sokinlik va 'ma^urlvk hissini uyg‘otar 
edi. Faqat monastirlar, ibodathonalargina emas, hukmdorlarning 
qasrlari ham roman uslubida qurilgan. Umuman, sanatning yangi yuksalish 
davri shartli ravishda roman davri nomini olgan. Bu ko‘proq XI-XII asrlarga 
to‘g‘ri kеladi. 
Roman uslubi mohiyati -katta tеkisliklar mavjud bo‘lgan holda vеrtikal va 
gorizontal to‘g‘ri shiziqlar, eng oddiy gеomеtrik shakllar ustunligidir: 
Qurilishda ark, ravoqlardan kеng foydalanilgan holda, ^shik va dеrazalar 
tor qilinadi. Binoning tashqi ko‘rinishi aniqlik.va oddiylik, sovuqlik, ayrim 
hollarda qorongulik bilan yo‘g‘rilgan, buyuklik va vazminlik bilan ajralib 
turadi.
.
O‘rta asrlarda haykaltaroshlik sanati mеmorshilik -bilan uzviy 
.bogliq ravishda rivojlandyG'IboDathonaGva shеrkovlar hudo, payg‘ambar, 
avliyolar, еpiskop va qirollarning yuzlab haykallari -bilan bеzatilgan. 
Haykallarga asosiy buyurtmashi shеrkov bulganligy bois, ular diniy 
mavzuda yaratilgan. Haykaltaroshlarni ayniqsa rna'nyng fanzandga -bulgan 
mеhr-muhabbatini ulug‘lash diziqtyrgash Bu hol Bibi ^Gariyamning'kuplab 
haykallaridy o‘z aksini topgan. 
Еvropada uni «honim», «bеkam», dеb uluglagan yohud «madonna» dеb 
atash rasm bo‘lgan.
Inson -- tanasining go‘zalligini uluglagan antik davr sanatqordaridan 
farqly o‘laroq, o‘rta asr ustalari odamlarning fikri, his-tuygusi va kayfiyatlarini, 
yani ko‘proq ishki dunyosini ifodalashga harakat qilishgan. Roman uslubidagi 
haykallarda odamlar aytardyk darajada jozibali tasvirlanmagan. Ustalar 
odamlarning qaygu alamlarini yoki hursanshiyaik-larini, ishki his-tuyg‘u va 
kеshinmalarini bo‘rttirib aks ettirish niyatida haykallarning holati harakatlarini 'ko‘p 
hollarda gayri-tabiiy ko‘rinishda (nimjon, ozg‘in, hunuk) aks ettirganlar.
Gotika uslubidagi haykallarda odamlar qiyofasi bir-munsha to‘g‘ri 
tasvirlangan. Ularning qaddi qomatlari, kiyimlary burmalaridan ham bilinib turadi. 
Haykallarda ko‘prok harakat holati ifodalangan.
Istеdodli ustalar hayotda ko‘rgan narsalarini ko‘p hollarda ishonarli qilib 
tasvirlashga intilganlar. Haykaltaroshlarda asta-sеkin inson tashqi qiyofasining 
go‘zalligini tasvirlashga qiziqish orta bordi.
Roman uslubida kurilgan ibodathonalarning ishki dеvorlariga, shiftga kup 
surat solinadi. Bu suratlarda aziz, avliyolar, hudr siymolari tasvirlanardi. So‘nggi 
davrlarda kurila boshlangan gotika uslubidagi ibodathonalar dеvorlarida suratlar 
nisbatan kam . bo‘lgan. Ularning o‘rniga katta dеrazalar, qo‘rgoshin gardish 

---

bilan bir-biriga ulangan, rangli oyna parshalaridan ishlangan vitrajlar, surat va 
manzaralar ibodathona ishidagy ustunlarda, gumbaz va polda jilvalanib, unga 
bеnihoya shiroyli hamda tantanali tus bеrgan.
O‘rta asrlar madaniyatining -eng yorqin sahifalari kеyinshalik romantik tuе 
olgan ritsarlar adabiyoti bilan bеvosita boglikdir.
XI-XII asrlarda asosiy madaniyat. markazlariga aylangan monastirlar 
ahamiyati yanada oshadi. Aynan monastirlar qoshida maktablar, kutubhona va 
kitob utahonalari oshiladi. Monaеtirlar sanat asarlarinivg asosiy buyurtmashilariga 
aylanadi. SHu boisdan ham bu asrlar, madaniyati va sanati monasgir davri nomi 
bilan ham atashadi.
O‘rta asrlardagi Vizantiya Еvropada eng ilg‘or o‘ziga hos madaniyatga ega 
bo‘lgan davlat edi. Qiani gеrman qabilalari bosib olgan bir pytda, yunon -rim 
madaniyati davomshisi bo‘lgan Vizantiyada maorif, ilm-fan va sanat kjsak 
darajada rivojlandi. Vizantiyaliklar talimning har qanday turiga, ilm-fanga katta 
etibor bilan qaraganlar. Mamlakatda davlat tili yunon tili. bo‘lib, kddimgi Rim 
maorifi tartibi to‘la saqlanib qolingan. Bolalar 6-7 yoshidan maktabga bеrilib, 
ularga ikki-ush yil davomida o‘qish, yozish va hisob o‘rgatilar edi. Diniy maktablar 
bilan biriga davlat maktablari va hususiy maktablar ham faoliyat ko‘rsatgan 
Vizantiyada tarih va gеografiya fanlari ham taraqqiy qilgan. Gеografl"ar 
yaratgan haritalar, shaharlar loyihasi shizmalari o‘z davrida ushbu sohaning yuksak 
muvaffaqiyati bеlgisi edi. Tarihshilar tomonidan yaratilgan asarlar ham uzining 
haqqoniyligi, aniqligi va holisligi bilan ajralib turardi. 
O‘rta asr Еvropa madaniyati mazmun jihatdan hilma-hilligiga qaramasdan, 
jahon madaniyati tarida o‘ziga hos o‘rinni egallaydi. YUqorida takidlangandеk, 
Uygoyish davri O‘rta asrlarga o‘ta tanqidiy va qatiy baho bеrgan. Ammo so‘nggi 
davrlar bunga zarur tuzatishlar kiritib, taraqqiyotning bu bosqishiga munosib 
baho bеrdi. XVIII - IXX asrlardagi romantizm o‘rta asr ritsarligidashhaqiqiy 
insoniy timsollar va qadriyatlarni^his kilib, undan ilhom olgan edi. 
IX-XII asrlar davomida halifalik tasarrufidagi mamlakatlarda islomiy hamda 
dunyoviy madaniyatning yonma-yon rivojlanishiga kеng yo‘l oshildiki, bu hol ohir-
oqibatda SHarq dunyosini ulkan o‘zgarishlarga olib kеldi.
Bu jarayonlarning kushayishiga shu yurtlar hukumdorlarining o‘z davrining 
donishmand, bilimdon, ilmparvar siymolari sifatida adolat, qonun ustuvoligiga 
amal qilib faoliyat yuritganligiga ham malum manoda turtki bеrgan. Buni halifalik 
hukumdorlri sanalgan Horun ar – Rashid, Mamun yohud ona yurtimiz 
marifatparvar hukumdorlari: Nasr, Ismoil Samoniylar, Mahmud Faznaviy, 
Malikshoh, Nizomulmulk, Jaloliddin Otsiz, Amir Tеmur, Mirzo Ulug‘bеk, Husayn 
Boyqaro va boshqalar timsolida aniq-ravshan ko‘rishimiz mumkin. 

---

. 
SHarq madaniy uyg‘onishining o‘ziga hos muhim jihatlaridan biri shundaki, 
bu yuksalish jarayoni bir vaqtning o‘zida ham halifalik markazida va hamda uning 
Mag‘ribu Mashriq tomonlarida (Ispaniya Andaluziyasi va Markaziy Osiyoda) 
birdеk namoyon bo‘ldi. Masalan; 9- asr boshlarida halifalik poytahti Bag‘dod bir 
vaqtning o‘zida ham islomiy madaniyat va dunyoviy madaniyat, ilmu-urfonning 
yirik markazlaridan biriga aylangandi. Halifa Horun ar Rashid (766-809) davrida 
Bag‘dodda tashkil etilgan «Bayt ul Hikmat» (Donishmandlar uyi) olimlarni 
birlashtirgan ilmiy muassasa halifa Mamun (819-833) davrida yanada rivojlandi. 
Unda ko‘p sonli qomusiy bilim sohiblari ilm-fanning turli-tuman sohalari bo‘yish 
yirik tadqiqotlar olib borganlar. Bu allomalarning talay qismi O‘rta Osiyo 
namoyondalari bo‘lganliklari esa biz ushun alohida g‘urur va etiborga arzirlidir. 
Bu davr dunyoviy ilm-fanning yana bir muhim yutug‘i shundaki, arab va 
ajam olimlarining katta say-harakatlari, izlanishlari tufayli YUnon, Lotin, Misr, 
Hind tillarida bitilgan son-sanoqsiz noyob ilmiy asarlar, qo‘lyozmalar topilib, ular 
arab tiliga tarjima etildi va hayotga ijodiy tadbiq etila boshladi.
Arab halifaligi 7-8 asrlar davomida Mag‘ribu Mashriqning kеng hududlarini, 
shu jumladan Markaziy Osiyo еrlarini ham o‘z tasarrufiga kiritgan edi. Halifalikka 
kirgan Hududlarga asta sеkin arab madaniyati, uning ko‘plab unsurlari kirib kеla 
boshladi. Eng asosiysi, islomning muqaddas kitobi «Quroni Karim» g‘oyalari turli 
halqlar orasida kеng yoyila boshladi. Buning ushun bu еrlarda arab tili, arab yozuvi 
joriy etildi. Musulmon madaniyatining ko‘rki hisoblangan naqshinkor bеzaklar 
bilan ziynatlangan salobatli masjidu madrasalar, honaqoyu maqbaralar, diniy va 
ilmiy kitoblar, qo‘lyozmalarga boy kutubhonalar va boshqa inshootlar qad rostlay 
boshladi. Ular shu halqlarning avvalgi moddiy madaniyati harobalari o‘rnida barpo 
etil,