O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

 
Dilatometrik  va    bimetallik    termodatchiklar.  Dilatometrik  va    bimetalli    termodatchiklar 
binolardagi  havo  haroratini  signallashtirish  va  boshqarish  uchun,  hamda    suyuq  va  gazsimon 
muxitni nazorat etib turish uchun mo‘ljallangan (havo, suv va boshq.).  Dilatometrik termometrlarni 
ishlash    prinsipi    metall  stejenlarni  chiziqli  o‘lchamlarini  o‘zgarishi  asosida  muhitning  haroratini 
aniqlashga  asoslangan.  
Haroratni o‘lchash diapazoni  --150
o
S dan  +1000°S gachani tashkil etadi. 
Bimetalli  termometrlarni  ishlash  prinsiplari  kegayishning  harorat  koeffitsientlari  turlicha 
bo‘lgan  ikki  metalldan    tashkil  topgan  plastinkalarni  bukilishlarini  o‘zgarishi  asosida  haroratni 
aniqlashga asoslangan.  
Haroratni o‘lchash diapazoni -100 dan +600°S gacha. 
Rele  –datchiklari  ko‘rsatkichli  asbob  emas,  aksincha  kontaktlarni  ishlashida    haroratni 
ko‘rsatish  shkalasiga  ega.  Dilatometrik  termometrlarni  sezuvchan  elementi    asosan  chiziqli 
kengayish  haroratini  katta  koeffitsieti  mavjud  bo‘lgan  (latun,  alyuminiy  va  boshq.)  metaldan 
tayyorlangan  turbkadan  (11.2-rasmga  qarang)  hamda  truba  ichida    joylashgan    kengayishi  kichik 
bo‘lgan  metaldan  (maslan  invar)    yasalgan    2  ta  serjendan  tuzilgan.  Asbob    trubkasi    nazorat 
qilinayotgan muhitga joylashtiriladi. Muxit haroratini o‘zgarishiga bog‘liq xolda sterjenning chiziqli 
uzunligi  

---

 
15 
 
 
 
11.2-rasm. Dilatometrik  termometrlarni tuzilishi. 
 
o‘zgaradi va shu asosda muhitning harorati aniqlanadi.   
Bimetalli kuzatgichlarda, sezuvchan element sifatida uzunligi bo‘yicha ikkita kavsharlangan,  
haroratga  xos  chiziqli  kengayish  koeffitsenti  turlicha  (masalan  misdan,  va  invardan)  bo‘lgan 
metallik plastinalar  - 1,2 (11.3-rasm) tarkib topgan plastina va spiraldan foydalaniladi.   
Muhit  haroratini  o‘zgarishida    bimetalli  plastinka  (spiral)  uzatgichni  sezuvchan  elementini 
aralashtirgan  xolda yoki kontaklarni qayta ulash bilan buklanadi.  
 
 
11.3-rasm. Bimetalli termometrlarni tuzilishi. 
 
Ishlab chiqarishda ikki pozitsiyali bo‘lgan DTKB (bimetalli) turdagi va  TUDE (dilatometrik) 
turdagi,  shuningdek  uch  pozitsiyali  bo‘lgan    TB-EZK  (bimetalli)  turdagi  termodatchiklardan 
foydalaniladi.  
Barcha modifikatsiyadagi  dilatometrik va  bimetalli termodatchiklar  istalgan holatda montaj 
qilinadi  (vertikal,  og‘ma,  gorizontal).  DTKB  turidagi  bimetalli  kameraga  xos  datchiklar  poldan 
1,8...2 m balandlikda o‘rnatiladi.  
Quvur  o‘tkazgichda  muhit  haroratini  o‘lchashda  dilatometrik  termometrni  sezuvchan 
elementining o‘rtasi  oqim o‘qi bilan muvofiq kelishi darkor. Zarur  bo‘lganda sezuvchan element 
gilzaga joylanadi, lekin bunda termometrni issiqlik inersionligi kuchli o‘sib boradi.  Bimetalli rele- 
datchiklarni  chuqurchalarga va turli dekorativ elementlar orqasiga o‘rnatish kerak emas, ular asbob 
yaqinida  havoni  me’yorda  aylanishlariga  to‘siqlik  qiladi,  o‘lchash  xatoliklarini  muxim  darajada 
oshirib  yuboradi.  SHuningdek  Bimetalli  rele  -  datchiklarni  tashqi  issiqlik    manbai  ta’siri  mavjud 
bo‘lgan  joylarda  (isitgich  batareyalari,  quyosh    radiatsiyasi  va  sh.o‘.)  o‘rnatilmaydi.  Asbobdan 
devorgacha  bo‘lgan  masofa    50...70  mm.dan  kam  bo‘lmasligi  kerak.    Montaj  qilishda    va 
foydalanishda  asbob  atrofida havoni erkin almashinishi,  atrof-muxitni nisbiy namligi  - 30...80 % 
bo‘lishiga e’tibor berish lozim. 
Bimetalli    termometrlar  xona  haroratini  o‘lashda  juda  keng  tarqalgan.  Termometrni  asosiy 
xatoliklari    boshqaruv  diapozonidan  1-3%  ni  tashkil  etadi.  Bimetalli    termometrlarni  asosiy 
kamchiliklaridan  biri  bo‘lib,  individual  darajalanishni  talab  qilinishi  sanaladi,  u  namunaviy 

---

 
16 
 
 
termometr    ko‘rsatkichlarini  taqqoslash    yo‘li  bilan  olib  boriladi,  bu  esa  sezuvchan  bimetall 
plastinkalarni tezda almashtirishga imkon bermaydi.
 
 
Termodinamik datchiklarga  texnik xizmat ko‘rsatish - metrologik xizmati o‘rnatilgan grafik 
bzyicha  davriy  ko‘rikdan  o‘tkazib  turish  va  ko‘rsatilgan  aniqlik  sinfiga  mos  kelishini  tekshirib 
turishdan iborat.