3- §. Cho‘zilish va siqilishda deformatsiyalar Sterjenning P

---

109
4.5-rasm. Bir uchi qistirib mahkamlangan sterjenni mustahkamlikka 
hisoblash. 
3- §. Cho‘zilish va siqilishda deformatsiyalar 
Sterjenning 
P
kuch ta’siridagi deformatsiyalanishini sxematik 
ravishda (4.1-rasm) ko‘rgan edik. Uzunligi 
l
ga teng bo‘lgan markaziy 
P 
kuch ta’siridagi sterjenning deformatsiyasini tekshiradigan bo‘lsak 
(4.6-rasm), cho‘zilishda uning uzunligi uzayadi (4.6a-rasm), ko‘ndalang 
kesim o‘lchamlari esa kichrayadi, siqilishda buning aksi bo‘lib, uzunligi 
qisqaradi, ko‘ndalang kesim o‘lchamlari esa kattalashadi (4.6b-rasm). 
Bu holda 
Δ
l
sterjenning absolyut bo‘ylama deformatsiyasi 
a–a
1
 
esa sterjenning absolyut ko‘ndalang deformatsiyasi deyiladi.
4.6-rasm. Bir uchi qistirib mahkamlangan sterjenning deformatsiyasi: 
a) bo‘ylama deformatsiya; b) ko‘ndalang deformatsiya. 

---

110
Absolyut deformatsiya uzunlik o‘lchov birligida o‘lchanadi. 
Sterjenning deformatsiyalari uning o‘lchamlariga nisbatan juda kichik 
deb qabul qilinadi. Bu qoida boshlang‘ich parametr prinsipi deb atalib, 
tashqi kuchlarni sterjen deformatsiyalangandan keyin ham o‘zaro 
joylashishini o‘zgarmas deb hisoblashga asos yaratadi. Cho‘zilish va 
siqilishda hosil bo‘ladigan, ko‘ndalang va bo‘ylama absolyut 
deformatsiyalarni qurollanmagan ko‘z bilan kuzatish qiyin, shuning 
uchun ularni o‘lchash uchun tenzometr deb ataluvchi maxsus asboblar 
ishlatiladi. Absolyut deformatsiyalar ro‘y berayotgan hodisani sifatli 
baholash uchun yetarli emas, shuning uchun deformatsiyalarni baholash, 
nisbiy kattaliklar orqali amalga oshiriladi, ya’ni nisbiy bo‘ylama 
( )
ε
va 
nisbiy ko‘ndalang 
( )
1
ε
deformatsiyalar orqali.
ε
ε
=
=
−
Δ
l
l
,
1
1
а а
а
(4.4) 
Tajribalardan har bir material uchun nisbiy ko‘ndalang 
deformatsiyaning nisbiy bo‘ylama deformatsiyaga nisbati o‘zgarmas 
ekanligi aniqlangan, ya’ni 
ε
ε
ν
1
= =
с
onst
(4.5) 
Ushbu kattalik 
ν
 
ko‘ndalang deformatsiya koeffitsienti yoki 
Puasson koeffitsienti deyilib, uning qiymati 0
05
≤ ≤
ν
,
bo‘lishi 
mumkin. 
Har xil materiallar uchun Puasson koeffitsientining qiymatlari 
ma’lumotnoma jadvallarda keltirilgan bo‘lib, yog‘och probka uchun 
ν
=0, 
po‘lat uchun 
ν
=0,25
–
030, 
suv uchun 
ν
=0,5
teng bo‘ladi. 
Tashqi kuchlar ta’sirida qattiq jismlarda hosil bo‘ladigan 
deformatsiya va kuchlanishning o‘zaro bog‘liqlik masalasi ko‘plab 
tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan. 1676-yilda R.Guk tomonidan 
birincha marotaba – «kuch qanday bo‘lsa, cho‘zilish ham shunday» 
bo‘ladi degan faraz o‘rtaga tashlanadi.
Keyingi davrlarda olib borilgan ko‘plab tadqiqotlar yuklanish va 
deformatsiya orasida, ya’ni kuchlanish va deformatsiya o‘rtasida 
chiziqlikka yaqin bog‘lanish mavjudligini tasdiqladi. 
Hozirgi davrda bu qoida – normal kuchlanish 
σ

nisbiy bo‘ylama 
deformatsiya 
ε
ga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi deb aytilib, u quyidagicha 
ifodalanadi: 
σ
ε
=
Е
(4.6) 

---

111
Bu qonun (4.6) cho‘zilish va siqilishda Guk qonuni deyiladi. Bu 
yerda 
E 
– har bir material uchun o‘zgarmas kattalik bo‘lib, materialning 
deformatsiyaga moyilligini xarakterlaydi va u birinchi tartibli elastiklik 
moduli yoki Yung moduli deyiladi. 
Elastiklik modulining o‘lchov birligi kuchlanish o‘lchov birligida 
bo‘lishi (4.6) ifodadan ko‘rinib turibdi, chunki 
ε
o‘lchovsiz kattalikdir. 
Masalan, po‘lat uchun 
E=2•10
6 
kg/sm
2 
ga teng. Turli xil materiallar 
uchun elastiklik modulining qiymatlari 4.1-jadvalda keltirilgan.