O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

E=(S
1
+E
n
K
1
)
 
- (S
2
+E
n
K
2
) (4.6) 
bu yerda: S
1
va S
2
– qiyoslanayotgan variantlarda mahsulot tannarxi; 
K
1 
va K 
2
– qiyoslanayotgan variatlarda kapital qo‗yilmalar. 
Agar E
n
o‗rnatilgan normativga teng yoki kam bo‗lsa, qushimcha kapital 
qo‗yilmalar tejamli hisoblanadi. Bir necha variantlar yechimlarini solishtirishda 
variantlar bo‗yicha keltirilgan xarajatlar(
X
kel
)ni hisoblashdan foydalaniladi:

---

~ 55 ~ 
X
kel
= S + E
n
K → min
(4.7)
 
bu yerda : 
S - har bir variant bo‗yicha joriy xarajatlar; 
E
n
– kapital qo‗yilmalarning normativ koeffitsienti;
K - shu variant bo‗yicha kapital qo‗yilmalar.
Kapital 
qo‗yilmalarning solishtirilayotgan variantlari, aniqlanayotgan 
samaradorlik belgisidan tashqari barcha belgilar (mahsulot hajmi, tarkibi, sifati, 
tayorlash muddati) bo‗yicha, shuningdek ijtimoiy ta‘sir, jumladan atrof-muxitni 
himoya qilish bo‗yicha solishtirma jihatga (solishtirish imkoniyatlariga) ega bo‗lishi 
kerak. 
Hozirga paytda amaliyotda investitsiyalar samaradorligini aniqlashda 
BMTning YUNIDO tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan metod keng 
qo‗llanilmoqda. Bu metod mazmuni va asosiy ko‗rsatkichlari bilan ushbu ma‘ruza 
mantnlarining mualliflari tomoninidan tayyorlangan «Biznes-rejalashtirish» fani 
bo‗yicha o‗quv qo‗llanma va ma‘ruza matnlarida tanishish mumkin.
4.4 Investitsiyalarni iqtisodiy samaradorligini oshirish yo„llari 
 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 1 avgustdagi ―O‗zbekiston 
Respublikasida investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‗g‗risida‘gi 
PF-5495-son Farmoniga muvofiq: 
a) 2018 yil 1 oktyabrdan investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun yer 
uchastkalarini berishning quyidagi yangi mexanizmlari joriy etilmoqda: 
qishloq xo‗jaligiga mo‗ljallanmagan yer uchastkasini 50 yilgacha muddatga, 
lekin arizada ko‗rsatilganidan kam bo‗lmagan muddatga investitsiya loyihalarini 
amalga oshirish uchun uzoq muddatli ijaraga berish; 
ko‗chmas mulk ob‘yektlarini (mehmonxonalar, savdo ob‘yektlari, madaniy-
ko‗ngilochar majmualar, maishiy xizmat ko‗rsatish ob‘yektlari, ta‘lim va tibbiyot 
tashkilotlari, yo‗l infratuzilmasi va boshqalar) qurish uchun yer uchastkalariga 
doimiy egalik qilish huquqini auksion orqali sotish; 
b) quyidagilarga: 
O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda 
tuman (shahar) hokimlariga chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalarga qishloq 
xo‗jaligiga mo‗ljallanmagan er uchastkasini 50 yilgacha muddatga, lekin arizada 
ko‗rsatilganidan kam bo‗lmagan muddatga investitsiya loyihalarini amalga oshirish 
uchun uzoq muddatli ijaraga berish; 
Qoraqalpog‗iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisiga, viloyatlar va 
Toshkent shahar hokimlariga qonun hujjatlarida belgilangan vakolatlar doirasida va 
tartibda 10 million AQSH dollaridan ko‗p bo‗lmagan ekvivalentda chet el 
investitsiyasi ulushi bo‗lgan investitsiya loyihalarini amalga oshirishda chet el 
investorlari bilan investitsiya shartnomalarini tuzish; 
Qoraqalpog‗iston Respublikasi Jo‗qorg‗i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va 
Toshkent shahar Kengashlariga umumiy maydoni 2000 kvadrat metrdan ortiq, lekin 
5000 kvadrat metrdan ko‗p bo‗lmagan foydalanilmayotgan davlat mulki ob‘ektlarini 

---

~ 56 ~ 
(O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 16 iyundagi ―Davlat mulki 
ob‘yektlarini sotish tartib-taomillarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari 
to‗g‗risida‖gi PQ-3067-son qarorining 1 va 2-ilovalarida ko‗rsatilgan ob‘yektlar 
bundan mustasno) investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun sotish to‗g‗risida 
qaror qabul qilish huquqi berildi. 
2. Vazirlar Mahkamasi va Toshkent shahar hokimligining 2018 yil 15 
avgustdan 2019 yil 15 avgustgacha Toshkent shahrida investitsiya muhitini 
yaxshilash bo‗yicha quyidagilarni nazarda tutuvchi eksperiment (keyingi o‗rinlarda 
eksperiment deb yuritiladi) o‗tkazish to‗g‗risidagi taklifi qabul qilinsin: 
investorlar bilan to‗g‗ridan-to‗g‗ri muzokaralar yakunlari bo‗yicha investitsiya 
shartnomalarini tuzish orqali Toshkent shahar hokimining qarori asosida 
soddalashtirilgan tartibda investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun doimiy 
egalik, doimiy foydalanish, muddatli (vaqtinchalik) foydalanish huquqi asosida yer 
uchastkalarini taqdim etish imkoniyati; 
investorlar bilan to‗g‗ridan-to‗g‗ri muzokaralar yakunlari bo‗yicha investitsiya 
kelishuvi asosida Toshkent shahar hokimining qarori bilan davlat mulki ob‘yektlarini, 
shu jumladan foydalanilmayotgan ob‘yektlarni ularning maydoni hajmidan qat‘i 
nazar berish, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining alohida qarorlari bilan davlat-
xususiy sheriklikni joriy etish nazarda tutilgan sohalardagi ob‘yektlar bundan 
mustasno; 
Toshkent shahar hokimining qarori bilan kichik sanoat zonalari direksiyasi 
funksiyalarini ishonchli boshqaruv shartnomasi asosida xususiy boshqaruvchi 
tashkilotlarga berish; 
Toshkent shahar hokimining qaroriga ko‗ra mahalliy davlat hokimiyati 
organlarining bozorlar va savdo komplekslari ustav kapitali (fondi)dagi ulushlarini 
ularning balans qiymati va xodimlari sonidan qat‘i nazar xususiy tadbirkorlik 
sub‘yektlariga faoliyat yo‗nalishini saqlab qolish, investitsiya va ijtimoiy 
majburiyatlar olish sharti bilan berish, shuningdek, bozorlar va savdo 
komplekslarining ijro etuvchi organi funksiyalarini shartnoma asosida xususiy 
boshqaruvchi tashkilotlarga biznesni tashkil etish va yuritish uchun berish. Bunda, 
har bir tumanda mahalliy davlat hokimiyati organining ulushi bo‗lgan bitta mahalliy 
bozor saqlab qolinishi nazarda tutilsin; 
Toshkent shahar hokimining qarori bilan davlat-xususiy sheriklik shartlarida 
avtomobil yo‗llari bo‗ylab pulli avtomobil to‗xtash joylarini tashkil etish bo‗yicha 
loyihalarni amalga oshirish, xususiy investorlarni jalb qilgan holda ko‗p qavatli 
avtomobil saqlash joylarini qurish dasturlarini tasdiqlash; 
eng yuqori ijara to‗lovlari va investitsiya majburiyatlarini taklif etgan, asosan 
yo‗l harakati sohasida innovatsiya loyihalarini amalga oshirishda tajribaga ega 
tadbirkorlik sub‘yektlariga mahalliy davlat hokimiyati organlari tasarrufida bo‗lgan, 
shu jumladan bozorlar va savdo komplekslariga tutash hududlarda joylashgan 
avtomobillarni vaqtinchalik saqlash joylarini davlat-xususiy sheriklik shartlarida 10 
yilga qadar muddatga ijaraga berish. 
Kapital qo‗yilmalarning iqtisodiy samaradorligi ijtimoiy mehnat unumdorligini 
oshishi hamda mahsulot tannarxini kamayishi bilan ifodlanadi. Yangi ishlab chiqarish 

---

~ 57 ~ 
quvvatlarini yaratish milliy hamda jaxon tajribalari asosida tashkil etilishi, hamda 
nafaqat mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko‗paytirish, balki ishchilar mehnatini 
engilashtirish, unumdorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va tannarxini 
pasaytirishga yo‗naltirilishi lozim.
Kapital qo‗yilmalarning iqtisodiy samaradorligini oshirishdagi birinchi darajali 
omil – vaqt bo‗lib, ob‘yektlar qanchalik tez ishga tushsa shunchalik tez va ko‗p 
mahsulot ishlab chiqariladi va (xalq ) aholi ixtiyoji qondiriladi yoki aksincha, qurilish 
muddatining o‗zayishi kapital qo‗yilmalarining samaradorligini pasaytiradi. Misol 
uchun, qurilish muddatining 10% ga o‗zayishi qurilish montaj ishlarini tannarxini 1-
2%ga oshiradi. Qurilish muddatini haddan tashqari o‗zaytirish, bitkazilmagan, chala 
qurilishlar 
hajmini 
kengaytiradi, 
asosiy 
fondlarni 
joriy 
etish 
rejalarini
bajarilmasligiga olib keladi. 
Kapital qo‗yilmalarning samaradorligi qurilishning tashkil etilishiga, qurilish 
tashkilotlarining faoliyatiga bog‗liqdir. Qurilish ishlari qanchalik oqilona samarali 
tashkil etilsa, shunchalik ko‗p yangi korxonalar, uylar, maktablar, kasalxonalar va 
boshqa ob‘yektlarni qurish mumkin. 
Kapital qo‗yilmalarning samarali yunaltirishni rejalashtirish quyidagilarga 
alohida e‘tibor berishni talab qiladi: 

asosiy (ya‘ni muhim) ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish; 

mamlakat xududida iqtisodiy asoslangan ishlab chiqarishni tashkil etish, 
tabiiy resurslardan tularoq foydalanish, iqtisodiy hududlarni rivojlantirish, 
korxonalarni ixtisoslashtirish va kooperatsiyani tashkillashtirish; 

moddiy va mehnat resurslarini oqilona yunaltirish, chunki bu vositalarini 
amalga tezroq kiritishga imkon yaratadi. 
Loyihalashtirishda qurilayotgan korxonalarning asosiy texnik-iqtisodiy 
ko‗rsatkichlarini, texnik darajasini aniqlash, samarali loyihaviy qarorlar, qurilishni 
amalga oshirishning oqilona va samarali yo‗llari belgilanadi. 
Shuni aytish lozimki, zamonaviy loyihalash amaliyotida na‘munaviy 
(ommaviy) loyihalar bilan bir qatorda, maqdan vaa materiallarni tejashga 
yo‗naltirilgan individual loyihalarni yaratish ham rivojlanib bormoqda. Texnologik 
tizimni qayta qurilishga tez moslashadigan yangi bino va inshootlar qurilishni 
loyihalashtirish amalda ko‗paymokda. Sanoat korxonalarida mehnat sharoitlarini 
yaxshilash maqsadida issiklik, energiya va shovqinga qarshi xarakteristkalarga ega 
uskunalardan foydalanilayapti. 
Zamonaviy loyihalarda binolarga mashina yoki uskunalar uchun quti sifatida 
qarashayapti. Moxiyatan ular kapital qo‗yilmalar hamda ishlab chiqarish 
samaradorligini oshrishga imkon beruvchi optimal mehnat sharoitlarini hamda 
texnologik jarayonlarini yo‗lga quyishni anglatadi. 
Kapital qo‗yilmalarning samaradorligini oshirishning muhim yo‗li - bu 
ularning texnologik va takror ishlab chiqarish tuzilmasini takomillashtirishdir. 
Vaholanki, bu qo‗shimcha vositalarni talab qilmaydi va asosan loyihalashtirish 
hamda rejalashtirish bosqichlarida amalga oshiriladi. 
Ma‘lumki, kapital qo‗yilmalari qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish, 
uskunalarni, inventarlarni sotib olish va boshqa ishlarga – loyiha qidiruv, qurilish 

---

~ 58 ~ 
maydonini tayyorlash, qurilayotgan korxona uchun kadrlarni tayyorlash va x.k. larga 
sarflanadigan xarajatlardan kelib chiqadi. 
Fondlarning aktiv qismiga ajratilgan mablag‗ning ulushi qanchalik ko‗p bo‗lsa, 
ishlab chiqarishning va kapital qo‗yilmalarning samaradorligi shunchalik yuqori 
bo‗ladi. 
Kapital qo‗yilmalarning umumiy xajmidan harakatdagi korxonalarni 
rekonstruksiya qilish, qayta texnik qurollantirish va kengaytirishga yo‗naltirilgan 
mablag‗larning ulushini oshirish orqali, qisqa muddatlarda va kam xarajatlar bilan 
iqtisodiy samaraga erishish mumkin.