O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jalik

3. Diffuziya sharbatini tozalash va dastlabki defekasiyalash. Diffuziya sharbati tozalashni prinsipial sxemasi. Diffuziya sharbati yarimkomponentli sistema. Uning tarkibida saxarozadan tashqari shakarmas (nesaxara) moddalar: oqsil, pektin moddalari, kuchsiz azotli asoslarga ega bo‘lgan aminokislotalar, organik va neorganik kislotalar tuzlari eritmali ko‘rinishida uchraydi. Lavlagidan diffuziya sharbatiga 98% ga yaqin saxaroza va 80% gacha erigan shakarmas moddalar o‘tadi. Bundan tashqari diffuziya sharbati tarkibida 1,5-3 g/l mezga bo‘ladi. SHarbat tarkibida uchraydigan barcha shakarmas moddalar o‘z navbatida saxarozani krisstallanish jarayoniga xalaqt berib uni melassa tarkibidagi miqdorini ortishiga olib keladi. Krisstalizasiya jarayonida bir qism shakarmas moddalar o‘z tarkibida 1,2-1,5 qism saxarozani ushlab qolish imkoniyatiga ega. SHuning uchun shakar ishlab chiqarish texnologiyasining asosiy vazifalaridan biri diffuziya sharbati tarkibidagi shakarmas moddalarni maksimal darajada tozalashdan iborat.

Bu vazifani hal qilish uchun fiziko-kimyoviy tozalash jarayonlari qo‘llaniladi. Diffuziya sharbatini tozalashni bir qancha usullari ma’lum, ammo amaliyotda quproq samara beradigan va arzon usullari keng tarqalgan. Bugungi kunda keng qo‘llanilayotgan usul bu, diffuziya sharbatini ohak suti (defekasiya) bilan va uni keyingi etaplarda dioksid uglerod (saturasiya) yordamida qayta ishlab chiqarib tashlashdan iborat.

Texnologik operasiyalari oddiyligi va reagentlar narxi arzonligi jixatidan bu usulni tozalash samaradorligi ancha yuqori va bundan tashqari bu usulda saxarozani parchalaniish darajasi kam bo‘ladi. Diffuziya sharbatidagi shakarmaslarni kimyoviy tuzilishi turlicha va shu sababli ularni sharbatdan chiqarishda turli xil keng spektrli fiziko-kimyoviy xarakterga ega bo‘lgan reaksiyalar bo‘lib o‘tadi.

Tozalashdagi reagentlar sfatida gidrooksid kalsiy va uglerod ikki oksidlari qo‘llanilganida koagulyasiya, cho‘ktirish, parchalanish, ikkilamchi almashinuv, gidroliz, adsobsiya va ionalmashinuv reaksiyalari bo‘lib o‘tadi.

Ko‘pgina reaksiyalar to‘liq tugallanishi uchun ma’lum darajadagi sharoitlar yaratilishini talab etadi. Bu o‘z navbatida diffuziya sharbatini oxak-uglekislotali tozalashni bir necha etapda o‘tkazilishi sababli texnologik sxemani murakkablashtiradi. Bugungi kundagi texnologik sxemalarda sharbatni oxak bilan 2-4 usulda, uglekislota bilan esa 2-3 usulda xosil bo‘lgan cho‘kmalarni chiqarib tashlash bilan olib boriladi.

1-Sxemada diffuziya sharbatini tozalash va uni sharbat tozalash bo‘limida qayla(sirop) xolatigacha quyultirish prinsipial texnologik sxemasi ko‘rsatilgan.

Mezgadan tozalangan kuchsiznordon diffuziya sharbatini tozalashni 85-90 S^o gacha qizdirilib 1-chi saturasiya va asosiy defekasiya ishqorli sharbatlari bilan shunday miqdorda aralashtirish talab etiladiki, bunda YUqori Molekulali Birikmalar (YUMB) koagulyasiyasi va shabatni kalloid zarrachalari dispersiyasi rN₂₀ 10,8-11,6 dastlabki defekasiya uchun optimal sharoit yaratilsin. So‘ngra sharbatga yana qo‘shimcha oxak suti qo‘shilib uni asosiy defekasiya rN₂₀ 12,2-12,3 gacha ko‘tariladi. Asosiy defekasiyada qo‘shimcha oxak suti ta’sirida ba’zi bir shakarmaslar parchalanishi natijasida kalsiyli tuzlar xosil bo‘ladi.

Tarkibida cho‘kmadagi Sa(ON)₂ va koagulyant bo‘lgan defekasiyalangan sharbat uglerod ikki oksidi SO₂ yordamida qayta ishlaniladi (1-saturasiya) natijada ohak suti sirtida shakarmaslarni adsorbsiyalovchi korbanat kalsiy tuziga aylanadi. Karbonat kalsiy cho‘kmasi adsorbsiyalangan shakarmaslar va koagulyant bilan tindirilib va filtirlanib chiqindiga chiqariladi, sharbat esa isitilib va qaytadan saturasiyalanadi (2-saturasiya). Ikkinchi saturasiyada kimyoviy reaksiyalar natijasida kalsiyli tuzlar va boshqa shakarmaslar cho‘ktiriladi. Saturasiya cho‘kindilari cho‘ktirilib 2-chi saturasiya sharbati sulfitasiyalanadi, isitiladi va bug‘latish qurilmalarida quruqlik miqdori 60-65% gacha quyiltiriladi. Olingan qayla (sirop) sariq shakar klerovkasi bilan birga sulfitasiyalanib filtirlanadi va maxsulot bo‘limiga krisstalizasiyalash uchun uzatiladi.