O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jalik

Saklanayotgan paxtadan xavoni tortish muddatlari

Paxtaning namligi,%	Xavoni tortish va?ti			Xavoning nisbiy namligi ko‘pi bilan
	Birinchi marta tortish buntlash bitgandan so‘ng necha kun o‘tgach	Ikkinchi marta tortish necha kun o‘tgach	Keyingilari xar gal necha kun o‘tgach
I-II sanoat navlari sa?langanda
12-14	7-10	15	20	75
14-16	5-8	10	15	85
16-18	5	8	10	95
18 dan yu?ori	3-4	5	10	Istalgancha
III-IV-V sanoat navlari sa?langanda
14-16	7-10	15	20	75
16-18	5-8	7-8	15	85
18-20	5-7	7-8	10	95
20 dan yuqori	5	5	10	Istalgancha

Saklanayotgan chigitli paxtaning xolatini tekshirish natijasida kuyidagilar aniklanadi:

nam tortish natijasida namni sizib kirishi va boshka sabablar bulmaganligi;

chetlari shakllanganligi;

uz-uzidan kizish jarayoni boshlanmaganligi;

brezentlarda tuk doglar yukligi (bu joyga yakin chigitli paxtani uzidan kizish belgisi);

tunel boshlanishida nam tortish yukligi;

buntda deformatsiya bulmaganligi.

Paxta tayyorlash punkti va paxtazavod laboratoriyasi saklanayotgan chigitli paxta xolatini I va II-sanoat navlarida xar 10 kunda, III-IV va V-sanoat navlarida esa xar 5 kunda tekshiradi.

CHigitli paxtada oldingi tekshirishga nisbatan 1 daraja xarorati ortgan bulsa xar kuni tekshirish utkaziladi. Agar navbatdagi 2-3 tekshirishdan sung xaroratning ortayotgani aniklansa ventilyator yordamida xavo kuriladi, bir uyada uzidan kizish aniklansa kuygan chigitli paxta olib tashlanadi shu bilan birga kushni uchastkadagi xam. Buntdan olingan chigitli paxta uchun klassifikator va buxgalter ishtirokida akt tuziladi.

CHigitli paxtada nam tortish va namni sizib kirishi aniklangan xollarda, nam tortgan buntda kuduk kavlanadi, nam tortgan chigitli paxta olib tashlanadi va uni kuritiladi.

Xar bir tayyorlash punkti TSH markali termoщun, 6-9 m li tashish mumkin bulgan narvon bilan ta’minlangan bulishi kerak.
CHigitli paxta kuritib tozalangandan sung paxta tozalash zavodining bosh korpusiga jinlash uchun yuboriladi. Jinlash paxta tozalash zavodida paxtani dastlabki ishlash jarayonida asosiy boskich xisoblanadi. Jinlash deb paxta tolasini chigitdan ajratish jarayoniga aytiladi.

Jinlash jarayoni paxta zavodlarida bajariladigan asosiy ish bulib, bunday paxta konkret maxsulot sifatida - tola va chigitga ajratiladi. Bu jarayon chigit sirtidagi tolani mexanik kuch bilan ajratishdan iborat. Bu xol albatta, tolaning chigit bilan boglanish kuchining yakka tolaning uzilish kuchiga karaganda 2-3 marta kamligi tufayli sodir buladi.

SHu boisdan tola ajratish jarayonida chikadigan tola uzining tabiiy xususiyatlarini saklagan xolda tubidan uziladi.

Ma’lumki, ingichka tolali paxtalarning yukori sanoat navlari valikli tola ajratkichlarda, urta tolali va past sanoat navli ipak paxtalar esa arrali tola ajratkichlarda ajratilishi kabul kilingan. Valikli jinlarda asosiy ish organi tukli valik bulib, jinlash jarayonida ajratilgan tola sifatiga zarar etkazmaydi. Arrali jinlarda esa ish organi sifatida arrali disklardan terilgan slindr xizmat kiladi va jinlash jarayonida ajratilgan tola va chigit sifat kursatkichlariga salbiy ta’sir kursatadi. Masalan, ingichka tolali paxta arrali jinda ishlansa, tolalar valikda kuchli gajaklanadi va ularda turli zararli nuksonlar xosil buladi. Bu tolaning, toladan ishlab chikariladigan buyumlarning sifatini xamda tukimachilik kombinatidagi ishlov beriladigan mashinalarning ish unumini pasaytirishga sabab buladi.

SHu boisdan paxtani jinlash jarayonida bir necha texn ologik talablar bajarilishi zarur: chigitlardan yigirishga yarokli tolalarning xammasini ajratish, ish organlarining tolaga ta’siri natijasida tola va chigitda turli nuksonlar paydo kilmaslik paxta bulaklarini tola yoki chigitga kushib yubormaslik, tozalash effekti yukori bulishini, ajralib chikayotgan chigitning tukliligini va ulukdagi tola mikdorini rostlashni ta’minlash kerak.

Jinlash jarayonida ajratilib chikayotgan tolalarga chigit puchogi yopishgan, uzilgan va shikastlangan tolalar, buralib kolgan tolalar,gajaklar, puch chigitlar kushilib kolishi mumkin. Bunday nuksonlarga yul kuymaslik uchun tola va chigit ajratish mashinalari texnologik talablarga muvofik eksplutatsiya kilinishi, saklanishi xamda nazorat ostiga olinishi kerak.

Valikli tola ajratish tipidagi paxta tozalash zavodlari

Ma’lumki, valikli tola ajratish zavodlarda asosan ingichka tolali paxtalarning birinchi va ikkinchi sanoat navlari kayta ishlanadi, kolgan sanoat navlari esa arrali tola ajratish zavodlariga yuboriladi. Valikli paxta zavodlari 1,2,3,4,5 batereyali (xar bir tatereyada 10 yoki 12 tadan valikli jinlar montaj kilinadi) bulishi mumkin.

Valikli tola ajratish jarayonlarini amalga oshirishda paxtachilik sanoat karxonalarida turli markadagi valikli jinlar konstruksiyalaridan foydalanilgan va foydalanilmokda. Bunday konstruksiyalar jumlasiga XDG, XDV, XDVM, XDV-2M, DAM, DV-1M kabi jin mashinalari kiradi.

Lekin keyingi yillarda yukorida keltirilgan valikli tola ajratkich mashinalarini rekonstruksiyalash va modernizatsiyalar natijasida ancha takomillashgan XDV-2M, DVM, DV-1M kabi konstruksiyalardan keng foydalanilyapti. Valikli tola ajratgich mashinalarida ingichka tolali paxtalar kayta ishlangandan ularning tolalariga xech kanday zarar kursatmaydi. Bu mashinaning asosiy ish organi-tukli valik xisoblanadi.

CHigitli paxta aylanib turgan ish valigiga uzatiladi, valik sirti esa tolani uziga yopishtirib olib kuzgalmas pichok ostiga tartib kirgizadi, shunda chigit kuzgalmas pichok tigiga tortilib koladi. Tortilish natijasida bir kism tola chigitdan ajraladi, asosiy kism tola esa aylanib turgan bolgachalar urgandagina chigitdan uziladi. Bolgacha urganda fakat bir kism tolalar chigitdan ajraladi, kolganlari esa navbatdagi bolgachalarning urilish bilan chigitdan uziladi. Tolalardan ajratilgan chigit tur teshigidan tushib mashina

ostidagi konveyr bilan mashinadan tashkariga chikariladi.

Arrali tipdagi paxta tozalash zavodlari

Arrali tola ajratkich mashinasini birinchi bulib, Amerkalik ukituvchi eli Ultney (1973 y) ixtiro etgan. Urta tolali sovet paxtalarining xamma sanoat navlari va ingichka tolali paxtalarning past sanoat navlari arrali mashinada kayta ishlanadi va tegishli maxsulotlar olinadi.

Arrali mashinaning batereyasiga kura, paxta tozalash zavodlari 1 yoki 2 batereyali bulishi mumkin. Batereyada 3-4 yoki 5 jin mashinalari bir katorda kuyilgan buladi. Jinlardagi arralarning soniga karab 80,90,100,130 talik sanoat mikyosida ishlatilmokda. 10 arrali jin (VL-10) chalar xam mavjud bulib, paxta tarkibidagi tolaning chikishini aniklash kerak bulgan takdirda paxta zavodining texnologik laboratoriyasida, seleksion va tajriba stansiyalarida, ilmiy tadkikot institutlarida, nav sinash uchastkalari kabi zaruriy joylarda ishlatiladi.

XDD, XDD-2M, VAP-100, DP-130, 3XDD lar sanoat mikyosida ishlatiladigan jinlar tola ajratkichlar xisoblanadi. Bu konstruksiyadagi mashinalarning xammasi xam aerodinamik rejimi prinsipidagi tola tushirish apparatlari bilan ishlaydi.

XDD tola ajratkichdan paxta tolasi arra tishlaridan pastda ajratib olinsa, kolgan boshka konstruksiyalarda esa tola yukorida ajratib olinadi. Bu mashinalarda paxtadan tola ajratish texnologik jarayoni kuyidagicha amalga oshiriladi.

Kuritilgan va tozalangan paxtalar pnevmotransport yordamida zavodning bosh korpusida joylashgan tola ajratish sexiga beriladi. Seperator orkali surib olingan paxtadan xavo ajratilgach, paxta tola ajratgichlarning ta’minlovchi paxtalariga tarkatiladi. Paxtalardagi paxta mashinalardagi ta’minlagichlarga (PD) beriladi va undagi kabul kiluvchi valiklarning karama karshi aylanishlari orkali paxtadagi paxta kozikchasi barobanlariga uzatiladi, ular esa paxtani titkilab, turli sirtlarga yuboradi. Natijada paxta kisman tozalanadi va tegishli agregatning ishchi kamerasiga tushadi. Ishchi kamerasi kolosniklar, lobovoy burs va fartuklar bilan chegaralanadi.

Arrali silindrning (minutiga 720-730 marta aylanadi) paxta valigi bilan ish kamerada doimiy kontaktda bulganligi uchun arradagi tishlar paxta tolalarini ildirib kolosniklar panjaraning orkasiga olib utadi, chigitlar esa panjara sirtida ajralib koladi va pastga yiguvchi shnekka tushadi. Tola ajratish jarayonida ajralayotgan chigitning tuklilik darajasi kameraning pastki kismiga urnatilgan tarogi bilan regulirovka kilib boriladi.

Arra tishlariga ilingan tolalar kolosniklar panjarasi orkasida kuchli tezlikka ega bulgan xavo okimiga uchraydi (xavo kamerasidan chikayotgan xavo tezligi 65-75 m) va bu xavo okimi arra tishlaridagi tolalarni ajratadi, sung xavo soplasi orkali tola tozalagich mashinalari (30VL) ga uzatiladi.

Tola tozalash jarayonlari

Tola tozalash mashinalari tozalash usuliga karab mexanik, aerodinamik va aeromexanik xillariga bulinadi.

Biror markadagi mashinada tolani tozalash ishi necha marta bajarilishiga karab bir boskichli va kup boskichli buladi. Jinlar batereyasiga urnatish joyiga karab bir jindan chikkan tolani tozalaydigan xususiy va bir batereya jinidan chikkan tolalarni tozalaydigan batereya tola tozalagichi mavjud.

Keyingi yillarda paxta tozalash zavodlaridagi ishlab chikariladigan tolalarni sifatli tozalash ishlarini bir muncha engillashtirish maksadida 30VP,OVO,ON-6-3 kabi yangi markali tola tozalagichlar ishlab chikarilgan.

30VP bu konstruksiyadagi tozalagichlar fakat arrali tola ajratish jarayonida ishlaydigan PTZ larida jinlar batereyasidan keyin batereya sifatida mantaj kilingan buladi.

30VP tola tozalagich uch boskichli, tugri okimli tola tozalagich xisoblanadi.

Arrali ajratgichdan chikkan tola xavo yordamida truba orkali tekis taksimlanib, tozalagichning birinchi boskichidagi arrali slindrga beriladi. CHutka tolalarni arra tishlariga yaxshi ilintiradi, arralar tolalarni kolosnik panjara orkali sudrab utganda yaxshi titkilaydi. Toladan ajratilgan xaschuplar va iflosliklar kameraga tushib, shnek yordamida tashkariga chikariladi. Tola birinchi boskichda (birinchi arrali slindrdan utgandan keyin) tozalangandan sung ikkinchi boskichdagi arrali slindirga, keyin uchinchi boskichdagi arrali slindrga uzatilib, kayta-kayta tozalanadi.

ON-6-3 markali kiya tozalagich paxta tolasini titkilash va turli iflosliklardan tozalash uchun muljallangan. Bunday tozalagich okim liniyasi tarkibiga kiradi vav tukimachilik sanoatidagi saralaydigan paxta ip yigiruv sexlarida xam urnatilishi mumkin.

Bundan oldin turadigan texnologik mashinadan tola dastlab titkilanib ON-6-3 ning lotok kismiga tushadi va natijada birinchi barabanning pichogi uni ilib kolosnikli tur sirtga urib-titkilab, ikkinchi pichokli barabanga uzatadi. Ikkinchi baraban xam tola okimini uz pichogi bilan ilib, titkilab, ulardan erkin xolatdagi turli iflosliklarni ajratib tushiradi.

Tola keyingi turttala barabanga xam xuddi shunday ketma-ketlikda kelib tushadi-titkilanadi va iflosliklardan tozalanadi. Tozalangan tola oxirgi barabandan keyin esa strelkaning yunalishi buyicha bunker orkali zarur mashina yoki agregatga trasportirovka kilinadi.

CHigitlarni linterlash

Ma’lumki, arrali va valikli tola ajratish jarayonlaridan keyin paxtadan tola va chigit ajralib chikadi. Ana shu tola ajratish jarayonidan keyingi ajratiladigan chigitlarda kalta tolalar katlami koladi va ularga lint xamda delint (tuk) deyiladi.

Tekshirishlar va izlanishlar shuni tasdiklaydiki, urta tolali paxta chigitlarida 11-17%, ingichka tolali paxta chigitlarida esa 2,4-5% gacha lint va delint kolarkan.

SHunday kilib, tola ajratishdan keyingi ajralib chikadigan chigitlar sirtidagi lintni ajratish jarayoniga linterlash, shu texnologik jarayonni bajaradigan mashinalarga esa linterlar deb ataladi.

Linter mashinalaridagi mavjud ish organlarining konstruksiyalari va unda buladigan texnologik jarayonlar (chigitdan lintni tushirish jarayoni) arrali ajratkichnikiga juda uxshashdir, ya’ni arrali linterlarda xam arrali tola ajratgichlar kabi asosiy ish organi arrali silindr bulib, undagi arralarning tishlari orkali chigit sirtidagi lintlar ajratiladi. Bundan tashkari, linterlarda xuddi arrali ajratgichlarga uxshab fartuk, chigit tarogi, kolosnik, panjara va chigit kamerasi mavjud. Ana shu kamera chigit bilan tulgandan keyin normal linterlash jarayoni bajariladi.

Silindirdagi arra tishlaridagi ajratilgan lintni olish uchun, ulik va iflosliklarni ajratishni ta’minlaydigan moslama xavo okimi beradigan sistema mavjud.

Xozirgi vaktda PMK-160 markali yangi linter loyixalanib, paxtani kayta ishlab chikarish sanoat karxonalariga joriy kilingan. Bu linterda texnologik jarayon kuyidagicha amalga oshiriladi.

CHigitlar batereyaga tarkatuvchi shnek va KPP markali ta’minlagich-tozalagichning ta’minlash barabani orkali tekislovchi barabaniga beriladi. Bu seleksiyada chigitlar kisman turli iflosliklardan tozalanib, chigit tushadigan nav orkali linterning ish kamerasiga bir tekisda tushib turadi.Ish kamerasidagi aylanib turgan arrali silindr va tuzitgich ta’sirida chigitlar zichlangan aylanuvchi chigit valigini xosil kiladi. Natijada silindrdagi arralarning tishlari aylanib turgan chigit valigiga sanchilib, chigitsirtidan lint va tuklarni ajratib oladi va ularni kolosnik natijasidan utkazib tashkariga chikaradi. CHikariladigan lint va tuklar yukoriga soplodan puflanayotgan xavo okimi ajratib pnevmotruba orkali batereya konderseriga beriladi. Sungra xavo okimidan ajratilgan lint va tuklar presslash uchun gidropress yashigiga uzatiladi.