O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi

Fuqarolik huquqlari va burchlarining kelib chiqish asoslari. Yuridik faktlar
Real hayotda fuqarolik huquqi me’yorlari o‘z-o‘zidan avtomatik ravishda fuqarolik huquqiy munosabatlarni keltirib chiqarmaydi. Fuqarolik huquqiy munosabatlarni vujudga kelishi, o‘zgarishi yoki bekor bo‘lishi har doim muayyan holatlar asosida sodir bo‘ladi. Demak, huquqiy munosabatlarni vujudga keltirish, o‘zgartirish va bekor qilishga qaratilgan holatlar yuridik fakt hisoblanadi.
Fuqarolik huquqiy munosabatlar kelib chiqishi uchun huquqiy normalarda to‘g‘ridan to‘g‘ri bu haqda belgilab qo‘yilgan, shuningdek, belgilab qo‘yilmagan bo‘lsada fuqarolik qonun hujjatlarining umumiy asoslari va mazmuniga muvofiq keladigan muayyan holatlar mavjud bo‘lishi kerak. Fuqarolik huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaradigan, o‘zgartiradigan va bekor qiladigan asoslar sifatida qabul qilinadigan yuridik faktlar turli tuman bo‘lib subyektlar erk irodasi mazmuniga ko‘ra hodisalar va harakatlar guruhlariga bo‘linishi mumkin.
FKning 8-moddasi 1-qismida ko‘rsatilishicha, fuqarolik huquqlari va burchlari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslardan, shuningdek, fuqarolar hamda yuridik shaxslarning garchi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan bo‘lmasada, lekin fuqarolik qonun hujjatlarining umumiy negizlari va mazmuniga ko‘ra fuqarolik huquq hamda burchlarini keltirib chiqaradigan harakatlardan vujudga keladi.
FKning 8-moddasi 2-qismida fuqarolik huquqlari va burchlari vujudga kelish asoslari sanab chiqilgan. Ulardan quyidagilardan iborat:
1) qonunda nazarda tutilgan shartnomalar va boshqa bitimlardan, shuningdek, garchi qonunda nazarda tutilmagan bo‘lsada, unga zid bo‘lmagan shartnoma va boshqa bitimlardan;
2) davlat organlari hamda fuqarolar o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining fuqarolik huquqlari va majburiyatlari vujudga kelishining asosi sifatida qonunda nazarda tutilgan hujjatlaridan;
3) sudning fuqarolik huquqlari va majburiyatlarini belgilagan qarorlaridan;
4) qonun yo‘l qo‘ygan asoslarda mol-mulk olish natijasida;
5) fan, adabiyot, san’at asarlarini yaratish, ixtirolar va boshqa intellektual faoliyat natijasida;
6) boshqa shaxsga zarar yetkazish natijasida;
7) asossiz boyib ketish natijasida;
8) fuqarolar va yuridik shaxslarning boshqa harakatlari natijasida;
9) qonun hujjatlari fuqarolik-huquqiy oqibatlar natijasida.
Ba’zi holatlarda muayyan mol-mulk yoki mulkiy huquqlarga nisbatan huquqlarni vujudga kelishi, o‘zgarishi va bekor bo‘lishi ular vakolatli davlat organida ro‘yxatdan o‘tkazilgandan keyin vujudga keladi. Masalan, ko‘chmas mulklarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish.
Turmushda ro‘y beradigan turli hodisalar, voqealar kishilarning erki irodasidan tashqari sodir bo‘ladigan faktlar hisoblanadi va ular qonunda nazarda tutilgan hollarda fuqarolik huquqi va majburiyatlarni vujudga kelishi uchun asos sifatida ko‘riladi. Masalan, fuqaroning 18 yoshga to‘lishi uni to‘liq muomala layoqatiga ega bo‘lish faktini vujudga keltiradi va u tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi shu jumladan tijorat yuridik shaxsi muassisi bo‘lishi mumkin. Do‘l yog‘ishi natijasida qishloq xo‘jaligi ekinlari zarar ko‘rsa agarda ular bunday xavf xatardan sug‘urta qilingan bo‘lsa, sug‘urta tashkilotlari yetkazilgan zararni sug‘urta shartnomasi asosida qoplashlari lozim bo‘ladi. Fuqaroning vafoti uning mol mulkiga nisbatan meros huquqini vujudga keltiradi.
Fuqarolik huquqi subyektlarini harakatlari ularni o‘z erki irodasi bo‘yicha amalga oshiriladi va ular ham yuridik faktlar sifatida qaraladi. Bu o‘rinda mexanik harakat bilan yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan harakatni farqlash lozim. Mexanik harakat masalan, shaxsning o‘tirishi, turishi, yotishi, qo‘lini qo‘tarishi, pastga tushirishi o‘z-o‘zidan yuridik oqibat vujudga keltirmaydi. Mexanik harakat bilan yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan harakat o‘rtasida aniq chegara o‘rnatish qiyin. Masalan, shaxsning o‘z ruchkasini sherigiga berishi yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan harakat bo‘lib mol-mulkdan tekin foydalanish asosi sifatida ko‘rilishi mumkin. Subyektlar harakatlar orqali masalan, oldi-sotdi, xizmat ko‘rsatish va shu kabilar orqali o‘zlari uchun maqbul yuridik faktlar oqibatida vujudga keltiradilar. Harakatlar (ko‘p holatlarda harakat faol bo‘lsada, ba’zida muayyan xulq-atvorda bo‘lish ham harakatni to‘g‘rirog‘i harakatsizlikni anglatadi va bu ham yuridik fakt sifatida qaraladi) o‘z navbatida ikki turga: huquq yo‘l qo‘ygan va huquq yo‘l qo‘ymagan xatti harakatlarga bo‘linadi.
Huquq yo‘l qo‘ygan harakatlar qonun hujjatlari bilan qat’i ta’qiqlanmagan harakatlar va harakatsizlikdan iborat. Boshqacha aytganda muayyan xulq-atvor bo‘lib hisoblanadi. Bunday xulq-atvor yoki harakatlar fuqarolar va yuridik shaxslarning fuqarolik huquqlari va burchlarini belgilash, o‘zgartirish va bekor qilish orqali o‘zlari uchun maqbul bo‘lgan muayyan fuqarolik huquqiy oqibatlarni vujudga keltirishga qaratiladi. Huquq yo‘l qo‘ymagan harakatlar boshqa subyektlarga zarar yetkazish va asossiz boyish va tejash holatlari hisoblanadi.