O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi

Xalqaro kanallar Xalqaro kanallar – bu okean va dengizlarni birlashtiruvchi va quruqlik hududni kesib o‘tuvchi hamda xalqaro kemalar harakatlanishi yo‘lida foydalaniladigan sun’iy gidrotexnik qurilmalar.
Ular dengiz kengliklarni eng qisqa va qulay yo‘llar bilan kesib o‘tgan holda, davlatlar uchun iqtisodiy, navigatsion tomonlama samarali hisoblanadi. Xalqaro kemalarni harakatlanishi uchun katta ahamiyatga ega kanalar sifatida Suvaysh, Panama, Kil kanallarini ko‘rsatish mumkin. Mintaqaviy muhim kanallar qatoriga esa Korinf va Saymen kanallari kiradi.
Ularning xalqaro xarakteri, avvalombor, ularning jo‘g‘rofiy joylashishlariga bog‘liq. Masalan, Atlantik va Tinch okeanlarini Panama kanali bog‘lab turadi. Hind okeaniga chiqadigan O‘rta Yer dengizi va Qizil dengizlarni Suvaysh kanali bog‘laydi, Atlantika okeaniga chiqadigan Baltika va Shimoliy dengizlarni Kil kanali bog‘laydi, Korinf kanali uch dengizni – Egey, Ionika va Adriatikalar, Saymen kanali esa Sayma ko‘llarini, Boltiq dengizini Fin qo‘ltig‘i bilan bog‘laydi.
Kanallar asosan bir davlatning hududidan o‘tadi va uning yurisdiksiyasi ostida bo‘ladi. O‘z suverenitetidan kelib chiqqan holda, kanal kesib o‘tgan davlat kanalni ijaraga berishi mumkin va xalqaro huquqiy rejimi subyektiv faktor – davlatning xohishiga ko‘ra belgilanadi.
Xalqaro kanallarning huquqiy asosini quyidagilar tashkillashtiradi:
1) kanal bo‘ylab barcha davlatlarning tenglik asosida kemalarini erkin harakatlanishini ta’minlash;
2) kanal kesib o‘tgan davlatlarning suveren huquqlarini hurmat qilish;
3) kanal zonasini demilitarizatsiya va neytralizatsiya qilish.
Masalan, Suvaysh kanalining xalqaro huquqiy rejimi Suvaysh kanalidan erkin foydalanishni ta’minlash to‘g‘risidagi 1888-yilgi Konstantinopol konvensiyasi bilan amalga oshiriladi. Konvensiya barcha harbiy va savdo kemalarni erkin harakatlanishi tartibga soladi. Ammo kanal bo‘ylab erkin harakatlanishga xalaqit berishi mumkin bo‘lgan barcha harbiy xatti-harakatlar man etiladi. Suvaysh kanali bo‘ylab harakatlanish qoidalariga rioya etilishi Suvaysh kanali Ma’muriyati (1957-yil) nazorat ostida amalga oshiriladi.
Panama kanalining xalqaro-huquqiy rejimi 1850-yilgi AQSH va Angliya o‘rtasidagi shartnoma bilan belgilangan. Kanaldan foydalanish neytralizatsiya va kemalar harakatlanishi erkinligi prinsipi asosida amalga oshiriladi. 1903-yil AQSH Panama bilan shartnoma tuzdi. Shartnomaga asosan 10 milya kenligida kanalda AQSH o‘z qurilmalarini barpo etish va ekspulatatsiya qilish huquqiga ega bo‘ldi, ya’ni chegaralanmagan yurisdiksiyaga ega bo‘ldi. Lekin qurilmalar barpo etilgach, boshqa davlatlarning harbiy va savdo kemalarining harakatlanishi uchun erkin bo‘lib qoladi. 1977-yilda qaytadan ko‘rib chiqilgan Panama shartnomasiga ko‘ra barcha kemalar uchun teng huquqlik asosida tranzit yo‘llari neytrallashtirildi, harakatlanish uchun tranzit ochiq deb belgilandi.