|
2. Davlat — xalqaro huquqning asosiy sub’ekti
Uzoq vaqt davomida davlatlar xalqaro huquqiy munosabatlar-ning yagona sub’ekti bo‘lib kelgan. Hozirgi xalqaro huquq me’yorla-ri hamon aksariyat, davlatlar o‘rtasidagi, shuningdek, davlatlar bilan xalqaro tashkilotlar va boshqa xalqaro huquq sub’ektlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tartibga soladi. SHu bois, davlatlar — xalqaro huquqning asosiy sub’ektlaridir va xalqaro huquqiy munosabatlarning asosiy real ishtirokchilaridir, chunki ular doimiy ravishda bir-biri bilan, xalqaro tashkilotlar va boshqa xalqaro huquq sub’ektlari bilan o‘zaro munosabatda bo‘lishi zarur.
Xalqaro huquqda "davlat" atamasining umumiy tushunchasi be-rilmagan. Lekin, bu tushuncha yuridik jihatdan har qanday davlatga xos bo‘lgan umumiy xususiyatdan — suverenitet tushunchasidan kelib chiqadi. Xususan, xalqaro huquqning barcha sub’ektlariga har qanday davlatning suverenitetini hurmat qilish, davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, xalqaro muomalada davlatlarning suveren tengligidan kelib chiqish majburiyatlarini belgilaydi.
Davlatlar — xalqaro huquqning asosiy va birlamchi sub’ekti, shuningdek, xalqaro munosabatlar faol ishtirokchisidir. Xalqaro -huquqiy ma’noda davlat uch element —
birinchidan, muayyan hudud,
ikkinchidan, unda yashaydigan aholi,
uchinchidan, siyosiy tashkilot(hokimiyat) birligini namoyon qiladi.
Xalqaro maydonda davlat siyosiy hokimiyat tashkiloti sifatida, ayniqsa, uning oliy organi nomidan xalqaro huquq sub’ekti bo‘lib, davlatning rasmiy vakili sifatida chiqadi. Davlatning xalqaro huquq sub’ekti sifatida xarakterlovchi asosiy belgisi davlat suvereniteti hisoblanadi.
Xalqaro huquq sub’ekti sifatida davlatning birlamchiligi shundaki, ular hech kim tomonidan, tashkil qilinmaydi, ular ob’ek-tiv tarixiy reallik sifatida mavjuddir. Boshqa tomondan, dav-latlar o‘zlari xalqaro huquqning ikkilamchi (hosilali) sub’ekti — xalqaro tashkilotlarni tashkil qilishi mumkin.
Birlamchi sub’ekt sifatida davlatlar universal xalqaro huquq layoqatiga ega. Birlamchilik davlatning xalqaro xuquqni asosiy sub’ekti sifatidagi rolini belgilaydi. Aynan davlatlar xalqaro xuquq me’yorlarini ishlab chiqadi, ularni buzganlik uchun javobgar-likni, xalqaro huquqiy tartibotni va xalqaro tashkilotlarning funksiyalarini belgilaydi. Davlatlarning ushbu imkoniyatlari o‘zlari tomonidan yaratilgan xalqaro huquq tamoyillari va me’yor-laridan boshqa hech nima bilan chegaralanmagan. Mazkur tamoyillar va me’yorlarga muvofiq davlatlar xalqaro huquq sub’ekti sifatida xalqaro xujjatlarda, xususan BMT Ustavida mustahkamlab qo‘yilgan asosiy huquq va majburiyatlarga ega bo‘ladi. Biroq, hanuzgacha bunday huquq va majburiyatlar ro‘yxati ishlab chiqilmagan.
Hozirgi zamon xalqaro huquq doktrinasi davlatlarning quyidagi asosiy huquqlarini ajratadi:
— mustaqillik va o‘zining qonuniy huquqlarini erkin amalga oshirish;
— o‘z hududi ustidan va uning doirasida xalqaro huquq tomonidan tan olingan immunitetlarga rioya qilgan holda barcha shaxslar va boshqa narsalarga nisbatan o‘z yurisdiksiyasini amalga oshirish;
— boshqa davlatlar bilan teng xuquqlilik;
— qurolli bosqinchilikka nisbatan yakka va jamoa tartibida o‘zini mudofaa qilish.
Asosiy majburiyatlar:
- boshqa davlatlarning ichki va tashqi ishlariga aralashmaslik;
— inson huquqlarini hurmat qilish;
— o‘z hududida shunday sharoit belgilash lozimki, unda xalqaro tinchlikka xavf tug‘dirmasligi lozim;
— boshqa davlatlar bilan nizolarni tinchlik yo‘li bilan hal qilish;
— kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan boshqa davlatlarning hududiy yaxlitligiga va siyosiy mustaqilligiga yoki xalqaro huquqqa zid bo‘lgan boshqa tarzda tajovuz qilmaslik;
— o‘z majburiyatlarini buzayotgan davlat yoki BMT tomonidan ogohlantiruvchi yoki majburlovchi chora qo‘llanilayotgan davlatga yordam ko‘rsatmaslik;
— o‘z xalqaro majburiyatlarini vijdonan bajarish singari holatlarni kiritish mumkin.
Xalqaro huquq uchun davlatlarni oddiy(unitar)ga va murakkabga bo‘lish ma’lum ahamiyatga ega.
Davlatning hududiy-tashkiliy tuzilmasi turli xil bo‘lishi mumkin. Davlat tuzilishining oddiy(unitar) va murakkab(federativ va konfederativ) shakllari farqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
